دکتر مصطفی دلشاد تهرانی، نویسنده، محقق و از اساتید دانشگاهی است که مجموعه تحقیقات و تالیفات او در باب نهج البلاغه و سیره پیامبر اسلام از او مرجعی برای شناخت سیره نبوی ساخته است. او یکی از ویژگی های امیرمؤمنان (ع) را تحقق عدالت در همه زمینه‌ها در جامعه عنوان کرد و گفت: امیرمؤمنان بیش از هر چیز به عدالت اقتصادی حساس بود، از دیدگاه امام علی (ع) لازمه تحقق عدالت در همه زمینه‌ها فراهم آوردن آزادی، اخلاق، حقوق و قانون در جامعه است. اولین حق انسان و جامعه، آزادی است. کسی نمی‌تواند از عدالت سخن بگوید، اما آزادی را سلب کند. اگر آزادی از جامعه رخت بربندد، قطعاً فساد آن جامعه را فرا خواهد گرفت.

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مرجع ما: دکتر مصطفی دلشاد تهرانی در گفت وگو با شفقنا (پایگاه بین المللی همکاری های خبری شیعه)، ویژگی های عدالت و حکومت عادل از نگاه حضرت علی(ع) را بیان و اظهار کرد: اینکه در زندگی ملاک را حضرت علی (ع) قرار دهیم و خودمان را با ایشان بسنجیم، منطقی است. ما باید در حوزه های مختلف خود را به حضرت علی(ع) عرضه کنیم؛ یعنی سیاستمان، حکومتمان، مدیریتمان، زندگیمان، مناسباتمان، رفتارمان، اخلاقمان را با معیارهای حضرت علی(ع) بسنجیم. امیرمؤمنان در دوران حکومت خود در مناطقی که تحت حکومت ایشان بود، برنامه های خود را پیاده کردند، امکانات لازم را فراهم کردند و فقر را زدودند. حضرت (در خطبه 87 نهج البلاغه مطابق نسخه دکتر صبحی صالح) می فرمایند: "والبستکم العافیه من عدلی"، "من از عدالتم بر شما لباس عافیت، آسایش و رفاه پوشانیده‌ام" اگر در جایی عدالت با برنامه صحیح و نگاه درست و همه جانبه پیاده شود؛ قطعاً بعد از مدتی فقر زدوده می شود.

او به سفارش ائمه و برزرگان دینی در مورد رفتار عادلانه اشاره کرد و افزود: همه امامان پیاده کردن رفتاری عادلانه در میان مردم را سفارش کردند. به عنوان مثال امام کاظم (ع) (بنابر نقل شیخ کلینی در الکافی 1 / 542 ) می فرمایند: "لو عدل فی الناس لاستغنوا"، "اگر عدالت در بین مردم پیاده شود؛ همه بی نیاز می شوند و به رفاه و آسایش می رسند" ابن ابی شیبه یکی از بزرگان و محدثین اهل سنت که در 235 در گذشت؛ در کتاب"المصنف فی الاحادیث والآثار" حدیثی از امیرمومنان (ع) آورده است. در این حدیث، حضرت می فرمایند: "ما اصبح بالكوفةِ" کسی در کوفه صبح را آغاز نمی‌کند مگر در نعمت"احدٌ اِلاّ ناعماً، إنّ ادناهم منزلةً" پایین‌ترین مردم از نظر کار، شغل و جایگاه اجتماعی " ليأكل البرّ" نان گندم می‌خورند "و يجلسُ في الظّلِّ" سرپناه دارند  "و يشربُ من ماءِ الفرات" از آب گوارا استفاده می‌کند.

حضرت علی(ع) با  برنامه ها و تدابیر خود فقر در جامعه را از بین برد

دکتر دلشاد تهرانی ادامه داد: در حدیث دیگری از مرحوم شیخ طوسی در کتاب "تهذیب الاحکام" آمده است که روزی امیرالمومنین(ع) در خیابان پیرمردی را دیدند که دست نیاز دراز کرده بود، وقتی حضرت این صحنه را دیدند، فریاد زدند: "ماهذا؟" "این چه بساطی است؟" اصحاب حضرت گفتند: این فرد نصرانی است؛ مسلمان نیست. حضرت بیشتر فریاد زدند: این جوان بوده؛ در این مملکت کار کرده، حال که پیر شده، رهایش کردید. از او بهره کشی کردید؛ سپس حضرت فرمان دادند آن پیر مرد  را از بیت المال تأمین کنند. این نشان می‌دهد حضرت علی(ع) در حکومت خود برنامه ها و تدابیری می اندیشیدند و عمل می کردند که وجود فقر را بسیار نادر ساخته بود.

امیرمومنان(ع) بیش از هرچیز به عدالت اقتصادی حساس بود

این استاد دانشگاه بر طبق بیانات امیرمؤمنان دلایل پذیرش حکومت از سوی ایشان را (بنابر عبارات خطبه 3 نهج البلاغه) برپایی عدالت در جامعه عنوان و تصریح کرد: حضرت در مورد دلیل پذیرش حکومت فرمودند: "اگر مردم اقبال نکرده بودند و اگر خداوند از عالمان پیمان نگرفته بود که بر سیری ظالم و گرسنگی مظلوم سکوت نکنند؛ من حکومت را قبول نمی کردم." به عبارت دیگر امام علی(ع) حکومت را پذیرفت که عدالت به ویژه عدالت اقتصادی را پیاده کند. امیرمومنان(ع) بیش از هرچیز نسبت به عدالت اقتصادی حساس بودند و در برپایی این عدالت هیچ گاه کوتاه نیامدند.

او لازمه پایداری عدالت اقتصادی را عدالت قضایی عنوان و اظهار کرد: امکان ندارد عدالت اقتصادی و عدالت اجتماعی بدون عدالت قضایی برپا شود، پاکترین، سالمترین و قوی ترین آدم ها باید در دستگاه قضایی باشند.

این مترجم نهج البلاغه از دیدگاه امام علی(ع) مفهوم عدالت مدیریتی را بیان کرد و گفت: عدالت مدیریتی ساز و کاری دارد. اینکه از کجا باید شروع شود و به کجا ختم شود. چه چیزی سازماندهی شود و اشخاص  چگونه گزینش شوند تا عدالت مدیریتی فراهم شود، همه اینها مسایل مهم و کلیدی است. حضرت می فرمایند: از لوازم عدالت مدیریتی این است که کسی را که به کار می گیرید، تأمین کنید. یک فهم اشتباهی از رفتار امیرمؤمنان در میان مردم وجود دارد؛ عده‌ای خیال می کنند حضرت، مسوولانش را در تنگنای اقتصادی قرار می داد، اما اینگونه نبود. حضرت کسانی را که به عنوان مسوول انتخاب می‌کرد کاملاً از نظر مالی تأمین می کرد چرا که معتقد بود افراد باید تأمین شوند تا خوب کار کنند چنان که در عهد نامه مالک اشتر با بیان (ثم أسبغ علیهم الارزاق) تصریح کرده اند. امام(ع) سفارش می‌کرد مسوولان بعد از اینکه تأمین مالی شدند، تحت آموزش باشند و بر دانش خود بیفزایند تا به درستی کار کنند و نیز بر تمام امور باید نظارت و پیگیری دقیق و  درستی وجود داشته باشد و نیز قدردانی و جزادهی به روش صحیح اعمال گردد.

عدالت مدیریتی با قرار گرفتن مسوولان و زمامداران در جایگاه مناسب محقق می‌شود

او در پاسخ به اینکه عدالت مدیریتی با چه چيزي آغاز می شود؟ گفت: عدالت مدیریتی با قرار گرفتن مسوولان و زمامداران در جای مناسب خودشان و مبتنی بر شایستگی ها و صلاحیت ها برقرار مي­شود به عبارت دیگر با شایسته سالاری عدالت مدیریتی ایجاد می‌شود. بیشترین ظلم ها، در همه حوزه ها از زمانی بر می خیزد که کسی در سمتی و جایگاهی قرار بگیرد که صلاحیت لازم را نداشته باشد. این منشاء همه ظلم هاست. پیامبر اکرم (ص) بنا بر نقل امام بخاری در صحیح اش فرمودند: "اذا وسد الامر الی غیر اهله، فانتظر الساعه" هرگاه کار در هر حوزه ای به نااهل سپرده شود، منتظر هلاکت باشید.

این استاد دانشگاه در مورد ویژگی‌‌های مسوول شایسته از دیدگاه امیرمؤمنان اظهار کرد: کسی که می خواهد در مسوولیتی قرار بگیرد، به تناسب باید این ویژگی ها را داشته باشد. 1- معرفت، علم، دانش و تخصص لازم را داشته باشد. 2- درایت، تدبیر، دور اندیشی و عقل لازم داشته باشد. 3- عدالت داشته باشد و اولین نشانه ی عدالت این است که از روی هوای نفس عمل نکند. دومین نشانه عدالت مسوول این است که در وعده دادن‌ها، فریب ندهد و دروغ نگوید و به وعده خود عمل کند. 4- قوت، حوصله، تحمل و بردباری لازم را داشته باشد تا بتواند بحران را مدیریت کند. 5- سالم باشد. یعنی دنیا زده، دنیاپرست، قدرت طلب، ریاکار، فریب گر، لجباز و بخیل نباشد.

در همه شرایط باید حرمت کارگزار حفظ شود

این مترجم نهج البلاغه افزود: حضرت امیر تأکید داشتند در همه شرایط حرمت کارگزار باید حفظ شود به همین دلیل زمانی که می‌خواستند کارگزاری را جا به جا کنند، بر حفظ حرمت شخص بسیار دقت می‌کردند. عدالت مدیریتی این است که جابجایی‌ها درست و از روی ضوابط باشد، مبادا مدیری در جا به جایی آسیب ببیند. امیرالمومنین (ع) می خواستند کارگزار بحرین "عمربن ابی سلمه" را از مسوولیت برکنار کنند و شخص دیگری را جای او بگذارند و او را در جنگ به عنوان یک فرمانده استفاده کنند. ایشان نامه‌ای به کارگزار خود در بحرین نوشتند و توضیحات کاملی در مورد دلایل این جابه جایی دادند که مبادا این مدیر آسیب ببینید.

عدالت مدیریتی لازمه تحقق عدالت اقتصادی است

او عدالت مدیریتی را لازمه تحقق عدالت اقتصادی دانست و اظهار کرد: عدالت اقتصادی بدون عدالت مدیریتی امکان ندارد. با مدیران ضعیف و افراد ناکارآمد نمی توان عدالت اقتصادی را محقق کرد.

دکتر دلشاد تهرانی با بیان اینکه عدالت اقتصادی از نگاه امیرالمومنین (ع) بدون فرهنگ «کار» معنا ندارد، گفت: جود، بخشش، کمک کردن به دیگران از نظر فردی با ارزش است و انسان نباید این فضیلت را ترک کند، ولی از نظر اجتماعی، سیاسی، حکومتی ننگ برای یک جامعه، دولت و حکومت است. از نظر امیرمومنان (ع) زمانی در جامعه فقر وجود دارد که ظلم، بی عدالتی و ضعف مدیریتی نمایان است. عدالت هر چیز را سر جای خود می گذارد. درحالی که جود، مسایل و امور را از مجرای خودش خارج می کند: العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها (حکمت 437 نهج البلاغه). امیرمومنان(ع) فرمودند: "سوء التدبیر مفتاح الفقر" مدیریت بد و نادرست، کلید فقر است. ایشان هیچ گاه عوامل دیگر در ایجاد فقر در جامعه را نفی نکردند، اما علت آن را در درجه اول سوءمدیریت و بی کفایتی می دانند.

عدالت؛ رساندن هر ذی حقی به حقش و قرار گرفتن هرچیزی در جای خودش است

آزادی اولین حق انسان و جامعه است

دکتر دلشاد تهرانی در پاسخ به اینکه امام علی(ع) با چه لوازمی عدالت در همه زمینه‌ها را در جامعه محقق می کرد؟ گفت: عدالت؛ رساندن هر ذی حقی به حقش و قرار گرفتن هرچیزی در جای خودش است. اولین حق انسان و جامعه، آزادی است. از نظر امیرمؤمنان در جامعه عدالت اجرا نمی شود مگر اینکه لوازم آن یعنی آزادی، اخلاق، حقوق و قانون در جامعه فراهم شود. نمی شود کسی سخن از عدالت بگوید؛ اما آزادی ها را بگیرد. در این صورت امکان ندارد عدالتی فراهم شود. اگر آزادی از جامعه رخت بربندد، فساد در جامعه پیدا می شود، مدیریتی که تحت نظارت مردم قرار نمی گیرد، هر اتفاقی ممکن است در آن رخ دهد.

او افزود: حضرت علی(ع) در نامه اول نهج البلاغه می فرمایند مردم در نهایت آزادی با من بیعت کردند "و بایعنی الناس غیرمستکرهین ولا مجبرین بل طائعین مخیرین" مردم با من بدون اجبار و اکراه بلکه با میل و اختیار بیعت کردند. در نامه 54 نهج البلاغه نیز می فرمایند "ان العامه لم تبایعنی لسلطان غالب و لا لعرض حاضر" مردم با من بیعت نکردند، از این جهت که تحت فشار قرار گرفته بودند یا تطمیع شده بودند. بلکه خودشان آزادنه انتخاب کردند.

امیرمؤمنان تحت هیچ شرایطی آزادی را از مردم سلب نکرد

این استاد دانشگاه به تأکید امام علی(ع) بر آزادی بیان اشاره کرد و افزود: امیرمومنان(ع) می فرمایند، ما تحت هیچ شرایطی زبان ها را نمی بندیم. بلکه اصرار داریم مردم زبان هایشان باز شود. ایشان در خطبه 216 خطاب به مردم می فرمایند: "فلاتکفوا عن مقاله بحق أو مشوره بعدل" خودداری نکنید که سخن حق بگویید، نظر عدالتخواهانه بدهید، از من عدالتخواهی کنید، حرف بزنید و نظر ارائه کنید و مشورت بدهید. همچنین به مالک اشتر می فرمایند: به مردم میدان بده که حرف هایشان را بزنند. حتی اگر مردم بد زبانی، زشت گویی و تندی کردند، تو تحمل کن؛ یعنی آنان آزادی را تمرین نکرده اند به همین دلیل نمی توانند درست حرف بزنند و مقصودشان را بیان کنند، باید در برابر آنها صبور باشید تا به مرور یاد بگیرند و نیز در همین پیوند به کالک اشتر فرموده اند: تنگنا را از آنان دور کن، تکبر نداشته باش و بر مردم سخت نگیر، استبداد نکن. اگر حکومتی به مردم آزادی ندهد، جوانب رحمت خدا بر او باز نخواهد شد، چنان که امام (ع) در عهدنامه مالک اشتر تصریح کرده اند.

به بهانه عدالت مردم را فریب ندهیم

او با بیان اینکه عدالت بدون اخلاق راه به جایی نمی برد، اظهار کرد: نباید به بهانه تحقق عدالت مردم را فریب داد، به آنان وعده دروغ داد، ریاکاری و منت گذاری کرد و کرامت انسان ها را زیر پاگذاشت؛ این عدالت نیست. امام علی (ع) (بنابر آن چه شریف رضی در خطبه 16 نهج البلاغه آورده است) می فرمایند: "ذمتی بما اقول رهینه" من در گرو سخنی هستم که می گویم یعنی وعده خلاف به شما نمی دهم، برنامه نشدنی نمی گویم، بلکه در گرو حرفی هستم که می زنم. "و انا به زعیم" خود آن را دنبال می کنم که تحقق پیدا کند. "و الله ما کتمت وشمه و لا کذبت کذبه" به خدا قسم هرگز یک کلمه از شما پنهان نمی دارم (یعنی  همه چیز را برای  شما آشکار و شفاف می کنم) و هیچ نوع دروغی [سیاسی، مدیریتی، حکومتی ، مصلحتی و جز آن] به شما نمی گویم یعنی  من عدالت را این گونه پیاده می کنم.

این مترجم نهج البلاغه با تأکید بر اینکه در ساز و کار عدالت، حقوق افراد باید تعریف شود، تصریح کرد: حقوق انسان ها، حیوانات، نباتات، مخالفان، موافقان، شهروندان و حقوق مالی و سیاسی باید تعریف شده باشند، زیرا با تحقق حقوق در معنای وسعش و در همه عرصه ها، عدالت برپا می شود. حضرت علی(ع) در خطبه 216 نهج البلاغه می فرمایند: اگر حقوق رعایت شود، آن وقت عدالت معنا پیدا می کند و گسترده و جاری می شود. بدون حقوق، عدالت بی معناست؛ بنابراین شناخت و تعریف حقوق و همچنین تعریف حدود لازم است. هر جایی که دوطرف وجود دارد حقوق نیز دوطرفه و حق و تکلیف با هم است.

او به دو نمونه از رفتار عادلانه امام علی(ع) و چگونگی رعایت حقوق دیگران اشاره کرد و افزود: طلحه و زبیر می خواستند در مکه بروند و در آنجا فتنه به پا کنند، قبل از سفر نزد حضرت علی(ع) آمدند و حضرت (بنا بر نقل ابن ابی الحدید معتزلی در شرح نهج البلاغه اش) به آنها فرمودند: "ما تریدان العمره" شما نمی خواهید عمره بروید." و انما تریدان الغدره" می خواهید بروید پیمان بشکنید. گفتند: نه آقا. حضرت اجازه دادند و آنها رفتند. ابن عباس خطاب به حضرت علی(ع) گفت: چرا آنها را دستگیر نکردید؟ حضرت فرمودند: مگر می شود اینگونه کسی را دستگیر کرد؟ اینها هنوز کاری نکردند. ابن عباس گفت: شما که می دانید برای چه کاری رفته‌اند. امام فرمودند: می دانم ولی هنوز که کاری نکرده اند. یعنی مخالفان حضرت تا زمانی که دست به اقدام عملی نزده بودند، حضرت با آنها برخورد نمی‌کرد و جلوی آنها را نمی‌گرفت. نه اینکه مراقب و هوشیار نبود، همه چیز زیر نظر امام بود، اما حقوق افراد را پاس می داشت.

دکتر دلشاد تهرانی ادامه داد: نمونه دیگر رفتار عادلانه امام علی(ع) نوع برخورد ایشان با خوارج بود. هیچ حکومتی مانند امیرالمؤمنین با یک گروه مخالف مانند خوارج رو به رو نبوده است. خوارج تا توانستند در حکومت امیرمومنان(ع) مشکل ایجاد کردند، آنها با امام علی(ع) مخالفت می‌کردند، او را تکفیر می‌کردند، مشرک می‌خواندند و با امام (ع) مقابله می‌کردند، حرف های زشت به امام(ع)می‌زدند، نماز جماعت با امام(ع) را ترک کردند و در نماز ایشان اختلال ایجاد کردند. روزی حضرت این گروه خوارج را جمع کردند و به مخالفان خود حقوقشان را آموختند چون معتقد بود ممکن است مخالفان حقوقشان را ندانند و حقوقشان به وسیله دولت و قدرت تضییع شود. ایشان خطاب به خوارج فرمودند: "ان لکم عندنا ثلاثا" شما مخالفان ما هستید و بر گردن ما سه حق دارید.

امام علی(ع) حقوق مخالفان را پاس می داشت

وی سه حق مدنظر امام علی(ع) را بیان کرد و گفت: امام (ع) خطاب به آنان فرمود: اولین حقتان این است، مادامی که در جامعه با ما زندگی می‌کنید و همراه ما هستید، شما را از مساجدمان و مجامع‌مان منع نمی کنیم. دهانتان را نمی‌بندیم بلکه تریبون به شما می دهیم تا حرف بزنید و نظرتان را بگویید. دومین حق شما از نظر مالی است. کار و شغل خود را دارید. پولی که باید اضافه به شما بدهیم را قطع نمی کنیم. این پول اضافه از غنیمت یا درآمد عمومی به شما داده می شود. سوم، اگر با ما سخن بگویید، با شما سخن می گوییم. احتجاج کنید، با شما احتجاج می کنیم، اما اگر بر ما شمشیر بکشید، به ناچار بر شما شمشیر می کشیم. این نشان می‌دهد امام علی(ع) حقوق تمام افراد حتی مخالفان را در همه زمینه ها پاس می داشته است.

با بی قانونی و فوق قانون بودن عدالت پیاده نمی شود

این استاد دانشگاه، قانونمداری را یکی دیگر از عوامل تحقق درست عدالت دانست و اظهار کرد: با بی قانونی و فوق قانون بودن عدالت پیاده نمی شود. امیر مومنان(ع) قانون را از خودش شروع کرد. روز اولی که مردم در مدینه با حضرت امیر(ع) بیعت کردند، حضرت خطاب به آنان فرمودند: بدانید من بی اجازه شما درهمی را خرج نمی کنم یعنی هزینه‌ها باید طبق قانون باشد، این طور نیست که من بگویم چون زمامدارم و بیت المال در دست من است، از آن به هر کسی هر مبلغی را ببخشم، این رفتار خلاف عدالت است.

او در قانونمدار بودن حضرت علی(ع) به مجازات عقیل توسط امام (ع) اشاره و تصریح کرد: عقیل مانند سایرین سهم خود را از بیت‌المال گرفته بود، منتها معتقد بود چون برادر خلیفه است، باید سهم ویژه داشته باشد. در صورتی که حضرت معتقد بودند خانواده خلیفه [امیرالمؤمنین(ع)] باید آخرین نفر باشند که  سهم خود را از درآمدهای عمومی می برند. حضرت با عقیل آن رفتار را انجام دادند که مشهور است تا درس عبرتی باشد که هیچ کس به سبب وابستگی و نزدیکی به زمامدار و دستگاه قدرت میل به خلاف و قانون شکنی نکند.

این محقق و پژوهشگر، نمونه دیگری از مشی امام علی(ع) در مساوی بودن همه در برابر قانون را عنوان کرد و افزود: همه در برابر قانون نزد حضرت مساوی بودند. نجاشی شاعر امیرمومنان(ع) در دفاع از حضرت شعر گفته بود. این شاعر در ماه رمضان شراب خورد و داخل خیابان آمد و سر و صدا کرد. او را گرفتند و نزد حضرت آوردند. حضرت، او را مجازات کرد. سران قبیله نجاشی نزد حضرت آمدند و اعتراض کردند که ما ندیده بودیم زمامداران عادل، مدعیان عدالت با خویشاوندانشان، نزدیکانشان، هوادارانشان اینگونه رفتار کنند. حضرت فرمودند: "انها لکبیره الا علی الخاشعین" قانون سنگین است مگر برای خاشعان در مقابل خدا. همه در برابر قانون مساویند. نزدیکترین فرد به من اگر خلاف قانون کند مجازات می‌شود.

این مترجم نهج البلاغه با بیان اینکه اگر قرار است عدالت پیاده شود، عدالت با نگاه تک وجهی یا بخشی نگر قابلیت تحقق ندارد، اظهار کرد: عدالت باید به صورت مجموعه دیده شود و برای همه مجموعه های آن برنامه ریزی شود. اگر ما بیاییم بخشی از وجود عدالت را ببینیم و بخشي از آن را نادیده بگیریم، عدالت به درستی محقق نمي­شود. امیرمومنان (ع) برای عدالت و همه وجوه آن برنامه ریزی کردند. به عنوان مثال در عدالت فردی، حریم فرد را رعایت می‌کرد و به حریم آنان تعدی نمی‌کرد. ایشان تأکید می‌کرد کسی تفتیش عقاید نشود. این خلاف عدالت فردی است. کرامت انسانی کسی نباید زیر پا گذاشته شود. حرمت انسانی نباید دریده شود، ولو یک نفر.

او به نمونه‌ای از ارج نهادن امام علی (ع) به عدالت فردی اشاره کرد و افزود: غارتگران معاویه در حمله به شهر انبار به زنی غیرمسلمان بی احترامی کردند و دستبند، گردنبند و خلخال او را گرفتند. امیرمومنان(ع) پس مطلع شدن از این جریان، خطبه جهادیه (خطبه 27 نهج البلاغه) را انشا کردند و در آن خطبه این عبارت را دارند:"اگر مرد مسلمانی از اندوه این قضیه بمیرد، نباید او را ملامت کرد. بلکه نزد من شایسته است که او بمیرد. این سخن بدین معناست که  اگر در یک جامعه ای به زنی بی احترامی شود، زمامداران از ناراحتی زیاد، شب تا صبح نباید بخوابند تا ریشه بی حرمتی و ستم را بکنند.

عدالت اجتماعی یعنی هیچ کس به حق دیگری تعدی نکند

دکتر دلشاد تهرانی در مورد عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع) اظهار کرد: عدالت اجتماعی یعنی وجود آرامش و دوری از تنش، تنازع، درگیری. لذا امیرمومنان(ع)تأکید داشتند در جامعه مناسبات اجتماعی به گونه‌ای باشد که همگان حقوق یکدیگر را رعایت کنند، هیچ کس به حق دیگری تعدی نکند و همه در مدار خودشان حرکت کنند، تا عدالت بتواندشکل بگیرد.

او عدالت فرهنگی را یکی دیگر از وجوه عدالت عنوان کرد و افزود: عدالت فرهنگی یعنی آزادی های فرهنگی پاس داشته شود، بستر رشد فرهنگی و فضایل انسانی فراهم شود. فراهم کردن فضای انسانی، دستوری و بخشنامه ای نیست بلکه موانع آن باید برداشته شود.

این استاد دانشگاه در مورد عدالت آموزشی از منظر امام علی (ع) اظهار کرد: عدالت آموزشی یعنی همه امکان آموزش داشته باشند. امیرمومنان (ع) در خطبه ی 34 نهج البلاغه یکی از وظایف دولت ها برای تحقق عدالت را همین می دانند و می فرمایند: از جمله حقوق شما مردم بر من این است که همه شما را تعلیم دهم تا هیچکس نادان نماند و زمینه تربیت همه را فراهم گردانم. البته هرکس استعداد بیشتری دارد، باید میدان بیشتری برای او فراهم کرد.

او با بیان اینکه عدالت بدون عدالت خانوادگی برقرار نمي شود، تصریح کرد: باید سعی کرد در خانواده بستر عدالت فراهم شود. تمام اعضای خانواده هر یک حقی دارند که در صورت رعایت حقوق همه آنها و ایجاد نظام حقوق مدار در خانواده عدالت محقق خواهد شد؛ در این میان دولت نیز باید بسترها و حمایت های لازم برای تحقق این امر را فراهم کند.

دکتر دلشاد تهرانی در پایان گفت: به طور کلی باید توجه کنیم در هر دوره‌ چه تدبیری مناسب تر است. نکته بسیار مهم این است که اگر در فضایی لوازم مورد نیاز تدارک نیابد و هر مدیری در جایگاه خودش ویژگی های شخصیتی، رفتاری و کارکردی لازم را نداشته باشد، جامعه متحمل بسیاری از هزینه های اضافی می شود و طبیعی است که در این هنگام آشفتگی به وجود می آید. این آشفتگی دو هزینه بزرگ و سنگین، مدیریتی و اقتصادی دارد.