مقدمه
از هنگامى كه بشر خود را در كنار ديگر هم نوعان خود ديده و ارتباط با ديگران را موجب آسايش و پيشرفت خود احساس كرده، قسمتى از عمر خود را در مسابقات، به طور مستقيم و غير مستقيم، در گذشته و حال گذرانده است.
منشأ اين كار، علاوه بر سرگرمى، تفريح، احياناً خوشگذرانى، پر كردن وقت، كسب درآمد و گاهى تحصيل سودهاى كلان مادى بوده است. چه بسا اگر مسابقه و حس برترى جويى و نماياندن محاسن خويش بر ديگران نبود، پيشرفتى در زندگى بشر و رسيدن به امكانات، رفاه و آسايش كنونى حاصل نمى شد، و يا اگر مى شد، چنين سرعتى نداشت. امروزه افراد، شركت ها، مؤسسات خصوصى و دولتى و بالاتر از آن كشورها با توجه به همين مسأله است كه روز به روز محصولاتى پيشرفته تر، دقيق تر و با امكانات بيشتر از آنچه ديگران توليد كرده اند به جوامع و استفاده كننده ها تقديم مى كنند. و در همين راستاست كه هر از چند گاهى مسابقات علمى با جوايز ارزشمند، به منظور شناسايى نخبگان برگزار مى شود.
به هر حال، زمانى اين مسابقات در پرتاب سنگ و نيزه و يا شكار خلاصه مى شد و كمى بعد به زور آزمايى، كشتى و دويدن و بعدها به تيراندازى، اسب سوارى و... رسيد، تا بالأخره انسان ها برترى خود را در خطاطى و سرعت و قدرت حافظه و... به رخ يكديگر كشيدند; به طورى كه در زمان حاضر، شمارش موارد مسابقات كارى آسان نخواهد بود.
امروزه در همه جاى دنيا مسابقات بر پا شده و همه انسان ها، متناسب با فرهنگ و اقليم خود، پذيرا و مجرى آن شده اند. اين تعدد و تنوع، مبناى افكار و اهدافى غير از آن چيزى است كه بشر اوليه را بر انجام آن وامى داشت. امروزه انگيزه اين برنامه ها صِرف سرگرمى، تفريح، ورزش و يا وقت گذرانى نيست; كه اهداف بزرگ سياسى، فرهنگى و خصوصاً اقتصادى را در پى دارد، كه درك آنها بر كمتر كسى پوشيده است. چرا اين گونه نباشد، در حالى كه بخش وسيعى از برنامه هاى تلويزيونى، شبكه هاى ماهواره اى، روزنامه ها، مجلات و ساير وسايل ارتباط جمعى به اين گونه امور اختصاص دارد. با كمى تأمل مى توان دريافت كه چه درآمدهاى كلان و سودهاى فراوانى از برپايى اين مسابقات حاصل شده و چه مشاغل و كارهاى ديگرى ـ كه فقط به برپايى اين مسابقات وابسته هستند ـ ايجاد شده و به نحوى بسيارى از جوامع مختلف، پير و جوان، زن و مرد، كودك و نوجوان از جوامع اسلامى گرفته تا غير آن را مشغول خود ساخته است.
و از همه مهم تر اين كه در اين ميان، طيفى از متدينان، خواسته و ناخواسته، درگير اين برنامه ها شده اند، و همان طور كه گفته شد، جوامع اسلامى نيز به عنوان واقعيتى خارج از كنترل با آن مواجه اند و همين امر، صاحبان فرهنگ و متوليان دين را بر آن داشته كه اين مسأله را از منظر دين مورد كنكاش قرار داده، به بررسى آن از اين ديدگاه بپردازند.
گفتنى است كه اديان نيز از تشويق به برپايى مسابقات فروگذار نكرده و به ترويج برخى آنها پرداخته اند. شتردوانى، تيراندازى، و اسب دوانى مورد تأييد دين اسلام قرار گرفته و روايات بر جواز آنها ـ چنان كه خواهد آمد ـ بسيار است.
در گذشته و حال سؤالاتى ذهن متدينان
و متشرعان از طرفى، و فقها و دانشمندان را،
به عنوان متوليان امور دينى ايشان، از طرفى ديگر، مشغول خود ساخته است. اين سؤالات را، در ميان نوشته ها و گفتارها، به خوبى، مى توان يافت; سؤالاتى از قبيل:
1. آيا حضور در محل برگزارى مسابقات و پرداختن پول بليط جايز است؟ آيا اين مسابقات از مصاديق لهو و لعب به شمار مى آيند؟
2. آيا مسابقات مورد تأييد و منصوص را مى توان با تنقيح مناط و توسعه ملاك، به ابزار و مسابقات متناسب امروزه گسترش داد و مثلا كُشتى، تكواندو، كاراته، موتور سوارى، اتومبيل رانى و تيراندازى با سلاح هاى امروزى را با ملاك تقويت قواى روحى و دفاعى و آمادگى جنگى با اسب دوانى و تيراندازى سنجيد؟
3. آيا درآمد به دست آمده (گروگذارى و شرط بندى) از اين مسابقات حرام است؟
4. اگر اين مسابقات اهدافى غير از برنامه هاى اقتصادى داشته باشند، چه; مثلا برنامه هايى چون گسترش و تبليغ فرهنگ ملل اسلامى يا تقويت بنيه علمى افراد و يا شناسايى نخبگان و رسيدگى به امور آنها؟
5 . مسابقاتى مانند حفظ و قرائت قرآن و... چه حكمى دارند؟
6 . آيا به نظر نمى رسد ذكر تيراندازى، شتردوانى و اسب سوارى در روايات از باب ذكر مصاديق و نمونه باشد و با تغيير شرايط مصاديق و نمونه ها تغيير كند؟
7. آيا با ابزار و آلاتى كه قمار بازى مى كنند، مى توان فقط براى سرگرمى بازى كرد؟
8 . آيا با ابزار و آلاتى كه در زمان حاضر وسيله قمار شده اند، ولى در زمان هاى گذشته اثرى از آنها نبوده، مى توان براى سرگرمى بازى كرد؟
9 . اگر اصل مسابقات و شرط بندى و گروگذارى در آنها نامشروع است چگونه است كه در عرف جوامع متدين و متشرع هميشه پابرجا بوده، ولى منع خاصى از طرف علما و بزرگان صورت نپذيرفته است؟! آيا اين بزرگان چاره اى بر اين مسائل انديشيده بوده اند يا خير؟
ما به اين سؤالات و سؤالات ديگر در اين موضوع از ديدگاه مرجع عاليقدر حضرت آيت الله العظمى صانعى ـ ادام الله ظلّه ـ پاسخ خواهيم داد. نگرشى نو از منظر فقه پويا متناسب با تغيير شرايط و با تكيه بر آرا و نظريات سلف صالح، و برگرفته از كتاب، سنت و عقل ـ ان شاء الله.
معناى مسابقه
مسابقه از ريشه «سَبْق»، به معناى پيش افتادن و سبقت گرفتن است  و اصلِ مفهوم پيشى گرفتن و رقابت در همه چيز در آن نهفته است.  در قرآن و روايات، ماده «سبق» و مشتقات آن به همين معنا و مفهوم به كار برده شده است.
در سوره يوسف اين چنين مى خوانيم:
(إِنَّا ذَهَبْنَا نَسْتَبِقُ وَ تَرَكْنَا يُوسُفَ عِندَ مَتَـعِنَا);
ما رفتيم و مشغول مسابقه شديم، و يوسف را نزد اثاث خود گذارديم.
و در آيه اى ديگر از همين سوره مى بينيم:
(وَ اسْتَبَقَا الْبَابَ);
و هردو به سوى در دويدند.
و در سوره «يس» مى خوانيم:
(فَاسْتَبَقُواْ الصِّرَ طَ);
سپس براى عبور از راه، مى خواهند بر يكديگر پيشى بگيرند.
لسان العرب به نقل از الازهرى مى گويد:
استباق در آيه اول به معناى تيراندازى و در آيه دوم به معناى جلو افتادن در رسيدن به هدف
و در آيه سوم به معناى رد شدن، پشت سر گذاشتن و عبور است كه معنا و مفهوم مسابقه
و مفهوم پيشى گرفتن در دو آيه اول كاملاً
مشهود است.
البته در سوره «بقره» مى خوانيم:
(فَاسْتَبِقُواْ الْخَيْرَ تِ);
در نيكى ها و اعمال خير، بر يكديگر سبقت جوييد.
كه به معناى شتاب كردن و سرعت است.
از ديگر كاربردهاى اين ريشه در قرآن عبارت اند از:
(فَالسَّـبِقَـتِ سَبْقًا) ;
و سپس بر يكديگر سبقت مى گيرند.
(لَّوْلاَ كِتَـبٌ مِّنَ اللَّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَآ أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ );
اگر فرمان سابق خدا نبود (كه بدون ابلاغ، هيچ امّتى را كيفر ندهد)، به خاطر چيزى(اسيرانى) كه گرفتيد، مجازات بزرگى به شما مى رسيد.
(وَ السَّـبِقُونَ السَّـبِقُونَ * أُوْلَـلـِكَ الْمُقَرَّبُونَ);
و (سومين گروه) پيشگامان پيشگام اند، آنها مقرّبان اند.
كاربرد اين واژه به اين معنا و مفهوم در
روايات فراوان بوده، كه به بررسى آنها خواهيم نشست.
در اصطلاح فقه «سَبْق» به عقدى اطلاق مى شود
كه به منظور پيشى گرفتن و غلبه بر ديگرى
در موارد تعيين شده از طرف شارع در مقابل چيزى كه به برنده تعلق خواهد گرفت با حفظ شرايط آن منعقد مى گردد.
به طور كلى، فقهاى بزرگى چون مرحوم شيخ انصارى(رحمه الله)  و به تبع آن، مرحوم سيد احمد خوانسارى(رحمه الله)  و مرحوم آقاى خويى(رحمه الله)  كليه مسابقات را به چهار گروه تقسيم كرده و از اين مجرا به بررسى احكام آن پرداخته اند:
1. مسابقه با آلات قمار با عوض و گرو،
2. مسابقه با آلات قمار بدون عوض و گرو،
3. مسابقه بدون آلات قمار با عوض و گرو،
4. مسابقه بدون آلات قمار و بدون عوض و گرو، يعنى مطلق مغالبه و مسابقه.