موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی صانعی
خوردن جوجه‌تیغی، خرچنگ، مار و خرگوش
س 1)نظر حضرت عالي در مورد جوجه‌تيغي كه برخي افراد آن را مي‌خورند، چيست و چه اثري در نماز و روزه افراد دارد؟
ج) خوردن گوشت جوجه‌تيغي، حرام است. خوردنش مانند خوردن حرام‌هاي ديگر، اثر وضعي در روح و قلب دارد و موجب عذاب است، ليكن در صحّت اعمالی مانند نماز و روزه، اثر خاصّي ندارد.
س 2)حكم خوردن خرچنگ چيست؟
ج) خوردن خرچنگ كه به آن «سرطان» هم گفته مي‌شود، حرام است.
س 3)خوردن گوشت مار چه حكمي دارد؟
ج) حرام است.
س 4) گوشت خرگوش چه حكمي دارد؛ محكوم به حرمت است يا حلّيت؟ در صورت حرام بودن، اگر خاصيت درماني داشته باشد، آيا مي‌توان به‌اندازه ضرورت و طبق عقيده عامّه براي رفع پادرد، به خصوص برای افراد پير، از آن استفاده كرد؟
ج) خوردن گوشت خرگوش، حرام است و نمي‌توان از آن استفاده كرد، ليكن اگر پزشك تشخيص دهد كه درمان، منحصر به آن است، به‌اندازه ضرورت، مانعي ندارد.
خوردن حرام گوشت
س 5) گوشت بعضي از حيواناتِ حرام‌گوشت برای معالجه بعضي از امراض، مؤثر است، ولی سند معتبر علمي و فقهي در اين زمينه وجود ندارد. شكار و استفاده از گوشت يا خون اين گونه حيوانات، چه حكمي دارد؟
ج) خوردن گوشت حيوانات حرام‌گوشت، حرام است و نمي‌توان از آن استفاده كرد، ولي اگر پزشك تشخيص دهد كه داروي درد، منحصر به خوردن گوشت حيوان حرام‌گوشت است، به‌اندازه ضرورت، مانعي ندارد، ليكن بايد تذكيه شود تا لااقل پاك باشد، گرچه حرام‌گوشت است.
نوشیدن شراب برای درمان
س 6)فردی به بيماری‌ای دچار است كه طبق نظر پزشك، درمان آن شراب است. آيا نوشیدن شراب در اين فرض، جايز است؟
ج) جايز نيست و معالجه با شراب ممنوع است. آری، اگر بيمار با تشخيص پزشكان با خطر مرگ روبه روست و راه معالجه، منحصر به نوشیدن شراب است، برای نجات جان، به قدر ضرورت، نوشیدن آن را نمی‌توان گفت كه حرام است.
استفاده از شراب در پخت غذا
س 7) در دستور غذايي بسياري از رستوران‌هاي خارج از کشور، هنگام تهيه مواد خام، مقداري مشروبات الکلي به عنوان طعم‌دهنده به مواد اوليه اضافه مي‌گردد. اگر هنگام پخت غذا، مشروبات الکلي طوري با ديگر مواد، مخلوط و پخته شود که خاصيت مست کنندگي آنها کاملاً از بين برود، آيا مي‌توان آن غذا را خورد؟
ج) غذاي مذکور نجس است و خوردن آن حرام مي‌باشد.
نوشیدنی‌های الکلي
س 8)روی قوطی بعضي از نوشابه‌هايي كه از خارج وارد مي‌شوند نوشته شده كه دو درصد الكل دارند. آيا نوشيدن آنها حلال است؟
ج) اگر اطمينان به وجود الكل مست‌آور در آن باشد، نجس‌اند و نوشیدن آنها حرام است. اگر شك در مُسكريت الكل باشد، محكوم به طهارت‌اند و نوشیدن‌شان حلال است.
سرو مشروبات الکلی در مجالس
س 9) اگر به جلسه‌اي دعوت شويم و هنگام شرکت، متوجه شويم که در آن، مشروبات الکلي براي کساني که مايل باشند، سرو مي‌شود. با توجه به اينکه ترک فوري سخت است، حضور چه حکمی دارد؟ آيا تا فراهم شدن بهانه‌اي براي ترک مجلس، امکان ماندن هست؟
ج) آنچه حرام است، نشستنن بر سر سفره‌اي است که در آن، شراب باشد و انسان يکي از اعضاي آن سفره محسوب شود، ولي اگر عرفاً يک سفره به‌شمار نرود، مانعي ندارد، ولي به هر حال حتي الامکان بايد از حضور در مجلس گناه دوري نمود.
مصرف ژلاتين
س 10) آيا مصرف ژلاتين (تهيّه شده از مغز استخوان خوك يا گاوهايي كه ذبح شرعي نشده‌اند) در خوراكي‌هايی مانند آب نبات، ماستو داروهاي كپسولي (استفاده براي جلد كپسول) جايز است؟
ج) در صورتي كه مواد مورد استفاده براي تهيّه ژلاتين، از حيواناتي مثل خوك يا حيواناتي مثل گاو كه ذبح شرعي نشده‌اند، در مراحل تهيّه، به‌طور كلّي، تغيير ماهيت داده و استحاله گردد ـ همانند تبديل سگ به نمك در نمكزارها ـ اين‌گونه ژلاتين‌ها پاك‌اند و مصرفشان مانعي ندارد، ولي درصورتي كه تبديل و تحوّل و تغيير ماهيّت صورت نگيرد، اين گونه ژلاتين‌ها پاك نيستند و مصرف آنها جايز نيست، مگر از بابِ معالجه و مصرف دارو كه در آن صورت حرام نيست، گرچه نجس است. تشخيص موضوع در مورد تغيير ماهيّت مواد به عهده‌ی مكلّف است.
مصرف میوه فرآورده شده
س 11) آيا استفاده از ميوه‌ها و مواد غذايي حاصل از تغييرات ژنتيكي جايز است؟
ج) جايز و حلال مي‌باشد، چون باز ميوه و غذاي حلال است، مثل ميوه و غذاهاي بدون تغيير ژنتيكي.
فروش خرگوش، دنبلان و گربه ماهي
س 12) برخي اهل سنّت استفاده خوراكي از دنبلان، خرگوش و گربه‌ماهي را جايز مي‌دانند و اقدام به پرورش يا خريد از ديگران مي‌کنند. آيا براي شيعيان جايز است كه اين گونه اشيا را استحصال نموده يا پرورش داده و به اهل سنّت يا غيرمسلمان بفروشند، يا مثلاً صادر کنند؟
ج) با فرض قابل استفاده بودن براي آنها و حلال بودن به نظرشان ـ آن طور كه در سؤال آمده ـ جايز است و منع شرعي ندارد، چون منافع در نظر آنها كه خريدارند، حلال است و در جهلشان معذور مي‌باشند.
جواز فروش اسافل اعضای حیوانات به کشورهای غیرمسلمان
س 13) با توجه به حرمت استفاده خوراكي از اسافل اعضا وجوارح حيوانات حلالگوشت مانند گوسفند و گاو (عمدتاً بيضتين آنها) در مورد مشروع بودن استفاده از آن اعضا، جهت مصارف پژوهشي وصنعتي غيرخوراكي ـ مثلاً توليد كود شيميايي ـ و يا صادرات آنها به كشورهاي غيرمسلمان، اعلام نظر بفرماييد. با شرايط مشابه در مورد توليد الكل و صيد ماهي‌هاي حرام‌گوشت، استفاده غيرخوراكي و مصارف طبي، صنعتي و صادراتي آنها مشروع و معمول مي‌باشد.
ج) مشروع و جايز می‌باشد، چون آنچه حرام است، خوردن آنها و يا فروش به مسلمانانی می‌باشد که آن را كه حرام مي‌دانند، نه غير آن.
مصرف گوشت از بازار کشورهای غیرمسلمان
س 14) سؤالي دارم كه پاسخ آن مي‌تواند ضمن حل مشكلات افرادي مثل بنده و خانواده‌ام، مانع از وقوع بسياري از دين‌گريزي‌ها بشود. در شهري كه زندگي مي‌كنم، گوشت ذبح اسلامي وجود ندارد. افرادی شيعه در اين شهر هستندكه چندتن از آنها قبلاً عضو انجمن اسلامي بوده و از ابتدا سعي در تهيه گوشت اسلامي مي‌كرده‌اند، امّا اين كار را بنا به دلايل زير ديگر انجام نمي‌دهند:
كشتن حيوان در آمريكا غيرقانوني بوده و در صورت مشاهده، مشمول جريمه سنگين مي‌باشد. در آمريكا گوسفند بسيار كم پرورش داده مي‌شود و بيشتر، گاو پرورش داده مي‌شود. بنابراين، در بيشتر ماه‌هاي سال، امكان تهيه گوسفند نيست و كسي هم نمي‌تواند گاو بكشد. اگر گاو هم بخواهد بكشد اولاً بسيار گران است و در ثاني امكان نگهداري وجود ندارد.عدم اطمينان از سلامت گاو وگوسفند قاچاق نيز باعث شده كه هيچ‌كس به فكر اين كار نباشد؛ نیز وجود گوشت، بهداشتي گاو و گوساله در بسته‌بندي‌هاي مناسب كه تمامي اطلاعات شامل نوع حيوان، قسمتي كه گوشت، متعلّق به آن جا است و تاريخ كشتار همراه با درصد چربي و پروتئين آن، ثبت شده است. حتي يك قطره خون در اين بسته‌ها ديده نمي‌شود و تاريخ انقضاي مصرف گوشت نيز روي آن موجود و در عين حال ارزان مي‌باشد. برادران اهل سنّت اين بسته را خريداري كرده و فقط پیش از پخت يا خوردن آن، ذكر «بسم الله» مي‌كنند. عدّه‌اي نيز با توجه به مشابهت ذبح گوشت اهل يهود با اسلام، گوشت آنها را خريداري كرده و فقط به ذكر نام خدا قبل از تناول آن اكتفا مي‌كنند. در اين مدت كوتاه، دو مرتبه گوسفند از نواحي دور تهيه کرده و سر بريده‌ام كه اولاً، به دليل انجام يك كار خلاف قانون كشور ميزبان، احساس خوبي ندارم ودر عين حال، اين‌كار را اصلاً دوست ندارم. به‌همين دليل ديگر اين‌كار را نكردم. ثانيا،ً در اين دو بار چون در محلي دور از شهر آن كار انجام گرفت و قصابي بلد نبودم، باعث آلودگي گوشت و حيف و ميل آن شدم. ثالثاً، هزينه اين كار، با همه صرف وقت و استرس آن، فوق‌العاده زياد شد. با توجه به وضع كنوني دنيا و اعتقاد ما به اين كه فقه شيعه توانايي پاسخ دادن به نيازمندي‌هاي افراد را داشته و مراجع عظام با توجه به اوضاع زمان حال، قوانين را به هنگام مي‌نمايند، آيا با ساده‌تر كردن چنين مواردي، بهتر نمي‌توان مردم را به انجام فرايض ترغيب نمود؟ فكر مي‌كنم يكي از دلايلي كه اهل سنّت بيشتر به فرايض خود عمل مي‌كنند، سعي علماي ديني آنها در تسهيل روند عبادت آنهاست. واقعاً اگر يكي از بزرگان ديني ما در كشوري مثل آمريكا براي چند سال زندگي و وضع اين جا را تجربه مي‌كرد، فتاوي ايشان در امور دنيوي تغيير نمي‌يافت؟ضمن پاسخ به سؤال درخصوص گوشت مصرفي، به اين پرسش نيز پاسخ دهيد: در مواردي كه امكان تجربه مراجع محترم، به‌خصوص در مسايل روزمرّه و آن هم در دنياي سراسر درحال تغيير كنوني وجود ندارد، تكليف افرادي نظير بنده چيست؟ نمي‌دانم كه با زندگي چنين دشواری، من و خانواده‌ام تا چه مدّت همچنان بر انجام تكاليف شرعي پا بر جا خواهيم بود!
ج) گفتن بسم الله هنگام ذبح حيوانات حلالگوشت، شرط حليّت آن است و با نگفتن آن، خوردن گوشت حرام مي‌شود و قرآن مي‌فرمايد: (وَلاَ تَأْكُلُواْ مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ)[1] ؛ «از حيوانات ذبح شده كه نام خدا هنگام ذبح بر آنها برده نشده نخوريد». پس، از اين گونه گوشت‌ها بايد پرهيز نمود و از خوردن آنها اجتناب كرد، ليكن احتمال دارد كه ترك بسم الله هنگام ذبح از كساني كه به آن معتقد نباشند و آن را قبول نداشته ـ نه آن كه نگفتن از باب مخالفت با خدا و يا با اسلام و مسلمانان باشد ـ سبب حرمت نگردد. با قطع نظر از اين احتمال، همه‌ی آيات و روايات مربوط به حرمت بدون بسم الله، اختصاص يا انصراف به جاهايي دارد كه هم گوشت ذبح‌شده با بسم الله وجود دارد و هم بدون بسم الله (يعني جايي كه هر دو قسم از گوشت، موجود باشد، نه مثل مورد سؤال كه بيش از يك قسم (كشتار بدون بسم الله) وجود ندارد ) چون عموميت حكم به حرمت براي امثال مورد سؤال، داراي حرج و مشقّت است ـ همان طرز كه در سؤال به آن اشاره شده ـ و عموميتش به واسطه ادلّه نفي حرج و اين كه اسلام دين سهولت است، برطرف مي‌گردد؛ در نتیجه، گوشت‌هاي مورد سؤال، از اين جهت، حلال مي‌باشد و خوردنش در آن مكان‌ها به خاطر مشكلات مانعي ندارد و جايز است، گرچه همان گوشت در جاي ديگري كه نخوردنش مشكلات ندارد، حرام بوده و تناولش معصيت و گناه است.
س 15) در شهر سياتل آمريكا زندگي مي‌كنم و در اين جا دسترسي به گوشت اسلامي، كم است و اگر هم باشد، بسيار گران و كثيف است، آيا مي‌توانيم از گوشت مغازه‌هاي آمريكايي استفاده كنيم؟ آيا مي‌توانيم از گوشت‌های ذبح شده به‌وسيله يهوديان كه به‌صورت ذبح اسلامي است ـ مانند مسلمانان از زير گلو مي‌بُرند و چهار رگ نيز بريده مي‌شود ـ استفاده کنيم؟
ج) حيوانات حلال‌گوشتي كه يهوديان يا مسيحيان و يا غيرمسلمانان ديگر هنگام سربريدن، نام خدا را بگويند و چهار رگ بريده شود، پاك و حلال است و خوردن آنها مانعي ندارد.
فروش گوشت و شراب به اهل کتاب و غیرمسلمان
س 16) شخصي كه در كشورهاي غيراسلامي از گوشتي كه ذبح شرعي نشده، كباب تهيّه مي‌كند و به اهل كتاب و كساني كه ذبيحه اهل كتاب را حلال مي‌دانند، مي‌فروشد، چه حكمي دارد؟ همچنين كسي كه شراب را، با قصد اينكه شيشه مي‌فروشم، به اهل کتاب بفروشد، كار كردن و كسب درآمد با آنها چه حكمي دارد؟
ج) فروش ذبايح اهل كتاب به اهل كتاب و كساني كه ذبايح آنها را حلال مي‌دانند، مانعي ندارد؛ امّا فروش شراب به قصد شيشه، سبب جواز و صحّت معامله نمي‌گردد.
مصرف ماهی صید شده توسط کافر
س 17) اگر مسلمان ببيند كه كافر ماهي را از آب بيرون آورد، يا ببيند موج دريا ماهي را در خشكي رها كرد، حلال است؟
ج) اگر بداند كه كافر ماهي را زنده از آب، بيرون آورده، محكوم به تذكيه است. ديدن مسلمان، يكي از راه‌های علم به زنده بيرون آوردن است. در تذكيه ماهي، نه تسميه شرط است و نه اسلام، بلكه همين که در آب زنده باشد و صيد شود كفايت مي‌كند؛ امّا نسبت به موج دريا اگر بداند زنده از آب بيرون افتاده، خوردنش حلال است.
ذبح با دستگاه و گیوتين
س 18) ذبح حيواناتی مانند مرغ به وسيله دستگاه، شرعاً چگونه است؛ با توجه به اينكه دستگاه، حيوان را گاهی پشت به قبله كرده و گاهی در يك لحظه، سر چند حيوان بريده می‌شود؛ نیز گاهی سر، بالاتر يا پايين‌تر از محلِ تعيين شده بريده می‌شود؟
ج) شرايط تذكيه هر كجا مراعات شود، موجب حلّيت و تذكيه است. در اين حكم، بين دستگاه و غير آن، فرقی نيست. سربريدن چندين حيوان با يك دستگاه در يك زمان، باعث حرمت نمی‌شود؛ چون در تذكيه شرط نيست كه حيوان‌ها تنها تذكيه شوند. نسبت به بريده شدن بالاتر يا پايين‌تر، اگر اطمينان و يقين حاصل شد كه چهار رگ بريده شده، حلال است وگرنه حرام. بازار مسلمانان همچون يدشان حجّت بر تذكيه است و نبايد به آنچه در آنجا به فروش می‌رسد و موجود است، با نگاه ترديد نگريست.
س 19) ذبح با «گيوتين» و ماشين‌هاي اتوماتيك برقي هر گاه رو به قبله صورت بگيرد و كسي كه تلمبه را فشار مي‌دهد، مسلمان باشد، بسم الله بگويد و ساير شرايط را رعايت كند، آيا موجب حليّت حيوان مي‌شود ؟
ج) حرمت ذبح با «گيوتين» كه به يك باره سر از بدن حيوان قطع مي‌كند، بی دلیل نيست، اگر چه گوشت ذبيحه حرام نمي‌باشد؛ امّا ذبح با ماشين‌هاي اتوماتيك با رعايت شرايط آن (گفتن نام خدا هنگام ذبح و رو به قبله خواباندن و بريدن چهار رگ اصلی) مانعی ندارد.
س 20) اگر با فشار يك كليد بتوان در يك لحظه ده‌ها گوسفند و گاو و مرغ را ذبح كرد، آيا گفتن فقط يك «بسم الله» كافی است؟
ج) در صورتی كه اتصال در كشتن آنها باشد و طول نكشد، اشكالی ندارد، وگرنه بايد به‌طور مرتب «بسم الله» بگويد تا همه با ذكر «بسم الله» ذبح شوند.
علت تحریم ذبح‌هاي اهل کتاب
س 21) علت تحريم گوشت در آمريكا و كشورهای غير مسلمان چيست؟
ج) هر حيوان حلال گوشتی ذبح شرعی شود و هنگام ذبح نام خدا برده شود ـ چه ذبح كننده مسلمان باشد و چه كافر ـ پاك و خوردنش حلال مى‌باشد. در غير اين صورت، خوردن آن حرام می‌باشد. حرمت استفاده از گوشت در كشورهای غير مسلمان به‌خاطر شك در گفتن بسم الله و نام خدا هنگام ذبح گاو و گوسفند و بقيّه حيوانات حلال گوشت می‌باشد. حيوان حلال گوشت ذبح شده در ممالك غير اسلامی گرچه از جهات ظاهر با ذبح شده در ممالك اسلامی همانند است، ليكن به خاطر آن‌كه بردن نام خدا محرز نشده و يقين نيست، بلكه غالباً يقين بر خلاف آن است، به حكم نص قرآن و وحی (وَلاَ تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللهِ عَلَيْهِ)[2]، حرام می‌باشد و خوردنش معصيت و گناه است. در ممالك غير اسلامی علاوه بر ذبح، بايد احراز شود كه با نام خدا ذبح شده، با شك در آن ـ چه رسد به يقين به ذكر نشدن ـ به حكم كتاب و سنت، حرام می‌باشد.
حلیت کوسه و گوشت صدف و آبزیان و گراز
س 22) كوسه حلال است؟ فروش كوسه يا بعضي اعضاي آن مثل باله براي استفاده‌هايی غير از خوردن به كشورهاي خارجي چه حكمي دارد؟
ج) اگرداراي فلس نباشد، خوردن آن حرام است؛ امّا فروش آن براي غير خوردن مانعي ندارد.
س 23) خوردن گوشت داخل صدف، حلال است؟ اگر براي علاج بعضي امراض، مفيد باشد چه حكمي دارد؟
ج) خوردن صدف حرام است؛ امّا استفاده براي معالجه و هنگام ضرورت، درحد ّ ضرورت، به عنوان دارو مانعي ندارد.
س 24) فروش آبزيان حرام‌گوشت به مسلمانان و غيرمسلمانان، براي خوردن يا استفاده‌هاي غيرخوردن چه حكمي دارد؟
ج) فروش آنها براي غيرخوردن و فروش به كساني كه آنها را حلال مي‌دانند، مانعي ندارد.
فروش و خوردن ماهی مرکب و آبزيان
س 25) حكم ماهي مركب چيست؟
ج) اگر داراي فلس باشد، حلال وگرنه خوردن آن حرام است.
س 26) مرجع صدور مجوّز صيد يا خريد و فروش انواع آبزيان صادراتي، شيلات مي‌باشد. در خصوص آبزيان حرام‌گوشت، معصيتي متوجه مرجع صادركننده مجوّز مي‌باشد؟
ج) براي استفاده‌هاي غيرخوراكي و جهت فروش به كساني كه خوردن آنها را حلال مي‌دانند، مانعي ندارد.
س 27) برخي آبزيان حرام‌گوشت براي طعمه صيد آبزيان حلالگوشت استفاده مي‌شود، صيد اين آبزيان چه حكمي دارد؟
ج) مانعي ندارد.
س 28) خريد و فروش آبزيان فاسد شده‌ای كه بعضاً كلرزني شده و به صورت ظاهراً سالم و تازه قلمداد، مي‌شود چه حكمي دارد؟
ج) اگر ضرر داشته باشد؛ خريد وفروش آن براي استفاده خوراكي حرام است.
س 29) فروش آبزيان حرام‌گوشت با انجام فرآوري (مانند فيله كردن) به جاي ماهيان حلالگوشت چه حكمي دارد؟
ج) با فرض حرام‌گوشت بودن، براي استفاده خوراكي، جايز نيست و حرام است.
س 30) شرط حلّيت ماهيان حلالگوشت صِرف صيد است، گرچه در تور صيد شوند و در حالي كه در دريا است بميرند، يا بايد ماهي در خارج از آب، جان دهد تا حلال باشد؟
ج) ملاك حليّت، صيد است، گرچه در تور در دريا بميرند.
س 31) آيا فروش گوشت نپخته گراز به اقليت‌هاي مذهبي كه كتاب مقدّسشان هيچ گونه منعي براي مصرف گوشت مذكور را ندارد، و براي مصرف روزانه و توليد سوسيس و كالباس جايز است؟
ج) ساختن فرآورده‌هاي گوشتي، مثل سوسيس و كالباس، از گوشت گراز و فروش آن به اقليت‌هاي مذهبي، كه حلال مي‌دانند، اگر مفسده سياسي نداشته باشد جايز مي‌باشد، چون براي آنها منافعي دارد و معامله نيز عقلايي است؛ نیز حرمت انتفاع نسبت به غالب و متعارف آنها فعليّت و تنجّز ندارد.
------------
[1]. سوره انعام، آیه 121. «و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده، نخورید که این کار گناه است».
[2]. سوره انعام، آیه 121. «و از آنچه نام خدا بر آن برده نشده، نخورید».
