موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل بيست و دوم:
درآمدهاى مشروع و غير مشروع
اهميت كار و تلاش
درآموزههاى دين اسلام كار و كسب درآمد حلال براى تأمين نيازمندىهاى زندگى از اهميت ويژهاى برخوردار است. كار و تلاش علاوه بر دور نمودن سستى و تنبلى و دلمردگى از انسان و ايجاد نشاط درونى در وى، وسيله خوبى براى اشتغال سالم فكرى و جسمى است. ملتهايى كه در اثر تنبلى و تنپرورى دچار فقر و گرسنگى گرديده و براى تأمين احتياجات خويش به بيگانگان وابسته هستند هرگز طعم استقلال و عظمت و سربلندى را نخواهند چشيد.
در روايات متعددى بر اين نكته پافشارى گرديده است كه خداوند انسان بىكار و پرخواب را دشمن مىدارد.(1) پيامبران الهى عليهمالسلام و از جمله پيامبر اسلام صلىاللهعليهوآلهوسلم و همچنين پيشوايان اسلام عليهمالسلام به كارهايى از قبيل كشاورزى، دامدارى و چوپانى، خياطى و زرهبافى مشغول بودند و مخارج زندگى خويش را به واسطه سعى و تلاش تأمين مىنمودند. در حديثى
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص57و58.
(335)
آمده است: «خداوند متعال به حضرت داوود عليهالسلام وحى نمود كه: اى داوود! تو بنده خوبى هستى، تنها اشكال تو اين است كه مخارج زندگيت را از بيتالمال تأمين مىكنى و از دسترنج خويش استفاده نمىنمايى، پس از اين واقعه حضرت داوود عليهالسلام چهل صبحگاهان به درگاه خداوند گريه نمود، پس خداوند به آهن وحى نمود كه براى داوود نرم شود. با نرم شدن آهن به فرمان خداوند، حضرت داوود در هر روز زرهاى از آهن درست مىنمود و با فروش آن هزينههاى زندگيش را تأمين مىنمود.»(1)
همچنين در سرگذشت حضرت على عليهالسلام مىخوانيم كه ايشان بيل در دست مىگرفت و در مزرعه و نخلستان كار مىكرد به طورى كه با دسترنج خويش هزار برده را خريدارى كرد و در راه خدا آزاد نمود.(2)
دلبستگى به ثروت، امرى ناپسند
از نظر اسلام ثروت و درآمد حلال ابزار مؤثر و كارآمدى براى رسيدن به كمال مىباشد؛ امام باقر عليهالسلام مىفرمايد: «نِعْمَ العَونُ الدنيا عَلَى طَلَبِ الآخِرَةِ.»(3) يعنى: دنيايى كه در مسير طلب آخرت باشد بهترين ياور انسان است. همچنين امام صادق عليهالسلام مىفرمايد: «ثروت و بىنيازى كه تو را از تجاوز به حقوق ديگران بازدارد بهتر از فقرى است كه تو را به گناه وادار نمايد.»(4)
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص37و38،حديث3.
2 ـ همان،حديث1و2.
3 ـ همان،ص30،حديث5.
4 ـ همان،ص31،حديث7.
(336)
به دست آوردن ثروتى كه مايه فساد در زمين نباشد و باعث فراموش كردن ارزشهاى والاى انسانى و گرفتار شدن در مسابقه جنون آميز ثروتاندوزى نگردد و انسان را به خودبرتربينى و تحقير ديگران نكشاند و وسيلهاى باشد براى مرهم نهادن بر زخمهاى جانكاه محرومان، نه تنها مذموم نيست بلكه امرى پسنديده است.
در طول تاريخ سرچشمه غالب مفاسد اجتماعى ثروتمندان از خدا بىخبرى بودند كه در ناز و نعمت به سر برده و براى افزودن ثروت خويش به هر جنايت ضد انسانى دست مىزدند. در حديث پر معنايى از ابن عباس نقل شده: «وقتى نخستين سكه درهم و دينار در جهان زده شد ابليس نگاهى به آنها كرد، وقتى خوب به تماشاى آنها پرداخت، آنها را برداشته و بر چشمانش نهاد سپس بر سينهاش چسبانيد. آنگاه فريادى از روى شادى كشيد، و بار ديگر آنها را به سينه چسبانيد و گفت: شما نور چشم و ميوه دل من هستيد، وقتى انسانها شما را دوست بدارند برايم مهم نيست كه بتپرستى نكنند، براى من همين بس است كه آنها شما را دوست داشته باشند.»(1)
با توجه به آنچه گفته شد روشن مىگردد كه زهد و پارسايى هيچ منافاتى با كسب و درآمد حلال و به دست آوردن ثروت جهت تأمين نيازمندىهاى خود و ديگران نخواهد داشت، آنچه ناپسند و مذموم است دلدادگى و دلبستگى به ثروت و مال دنياست به گونهاى كه انسان براى به دست آوردن آن حاضر باشد دست به هر كار زشت و غيراخلاقى زده و
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ بحار الانوار،ج70،ص137،حديث3.
(337)
حقوق ديگران را پايمال نمايد.
به هر حال از نظر اسلام تنبلى و سستى و بيكارى امرى ناپسند و مبغوض بوده و بر عكس كار و تلاش و سعى امرى پسنديده و مستحب مىباشد تا جايى كه گفته شده: «كسى كه براى تأمين هزينه زيردستان خويش متحمل رنج و زحمت گردد همانند مجاهد در راه خدا خواهد بود.»(1)
ناگفته نماند مراد از تحمل رنج و زحمت تنها كارهاى توليدى از قبيل كشاورزى، دامدارى، صنعت و مانند آن نيست، بلكه هر گونه سعى و تلاش در زمينههاى مختلف از قبيل كارهاى خدماتى، علمى، فرهنگى و مانند آن را نيز شامل مىگردد.
تجارت و دادوستد
يكى از راههاى كسب درآمد حلال تجارت و دادوستد مىباشد كه نقش عمدهاى در رفع نيازمندىهاى بشر دارد، چرا كه انسان موجودى است اجتماعى و اين امرى طبيعى است كه هر فردى به تنهايى نمىتواند تمام احتياجات و نيازهاى زندگيش را برآورده سازد و بدين جهت نيازمند تعامل و همكارى با ديگران است تا از اين رهگذر بتواند نقصانها و نيازهاى روحى و جسمى خود را مرتفع سازد. دادوستد و معامله با ديگران، نمونه بارز تعامل انسانها با يكديگر است كه از طريق آن شخص مىتواند اشيايى را كه به آنها احتياج ندارد در مقابل گرفتن پول يا كالاى
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص66و67،حديث1.
(338)
مورد نيازش به ديگران واگذار نمايد؛ دين اسلام نه تنها نيز با خريد و فروش و دادوستد مردم مخالفتى ندارد، بلكه نسبت به آن سفارش نيز نموده است تا جايى كه در پارهاى از روايات نسبت به مقدم داشتن آن بر ساير راههاى درآمد تأكيد گرديده است به گونهاى كه گفته شده: نُه دهم رزق و روزى در تجارت و يك دهم باقيمانده در ساير اسباب درآمد است.(1)
بديهى است تشويق اسلام بر دادوستدهايى است كه نيازمندىهاى جامعه را برطرف نمايد، ولى در صورتى كه كالاى مورد معامله و دادوستد براى جامعه زيانبار و خطرناك باشد يا در معامله موازين حق و عدل رعايت نگشته و اجحاف و ظلم صورت پذيرد، چنين دادوستدى مورد پذيرش اسلام نخواهد بود، بنابراين كسانى كه كسب و پيشه خود را خريد و فروش و دادوستد قرار دادهاند يا بدين شغل متمايل هستند، بايد به اندازه نياز از مسائل معاملات و دادوستد آگاه گردند.
«اصبغ بن نباته» مىگويد: از حضرت على عليهالسلام شنيدم كه در بالاى منبر چندين بار اين جمله را تكرار نمود: «يا مَعْشَرَ التُّجّار اَلْفِقْه ثُمَّ الْمَتْجَر»(2) يعنى: اى گروه بازرگانان و فروشندگان، ابتدا مسائل خود را بياموزيد و آنگاه دادوستد و تجارت نماييد.
در حديث ديگرى از امام باقر عليهالسلام نقل شده است: «هنگامى كه اميرمؤمنان على عليهالسلام در كوفه بود، همه روزه صبح در بازارهاى كوفه
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص10 - 13.
2 ـ همان،ص381،حديث1.
(339)
مىگشت و در هر بازار ايستاده و با صداى بلند مىفرمود: اى گروه تاجر و بازرگان از خدا بترسيد. در اين لحظه همگى آنچه در دست داشته بر زمين گذاشته و با جان و دل به سخنان ايشان گوش فرا مىدادند، سپس حضرت مىفرمود: از خداوند طلب خير نماييد و با آسان گرفتن كار بر مردم بركت بجوييد، به خريداران نزديك شده و حلم و بردبارى را زينت كار خود قرار دهيد، از سوگند پرهيز نموده و از دروغ اجتناب نماييد، از ظلم خوددارى نموده و حق مظلومان را بگيريد، به رباخوارى نزديك نشده و كمفروشى ننماييد، از اشياء مردم چيزى كم نگذاشته و در زمين فساد نكنيد. و بدين ترتيب در بازارهاى كوفه گردش مىكرد، سپس براى دادخواهى مردم به محل كارش برمىگشت.»(1)
شرايط فروشنده و خريدار
فروشنده و خريدار بايد بالغ و عاقل بوده و در انجام معامله كسى آنها را مجبور نكرده باشد؛ همچنين بايد سفيه ـ يعنى كسى كه دارايى خود را در كارهاى بيهوده صرف مىكند و كارهاى او در نظر مردم عاقلانه نيست ـ نباشند و نيز بايد انگيزه جدى آنها دادوستد باشد، پس اگر شخصى به شوخى بگويد: «كالاى خود را فروختم» معاملهاى صورت نمىگيرد.
دادوستدهاى باطل
در چندين مورد معامله باطل است كه برخى از آنها عبارتند از:
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص382و383،حديث1.
(340)
1 ـ خريد و فروش چيزى كه از نظر شرع عين آن نجس باشد و بخواهند از آن در جهت حرام استفاده نمايند مانند خريد و فروش شراب براى شرابخوارى، ولى در صورتى كه از چيز نجس براى كار عقلايى و صحيح استفاده شود ـ مثلاً از خون براى تزريق به بيماران يا از مردار براى تهيه كود يا از سگ شكارى براى شكار استفاده گردد ـ خريد و فروش آن چيز نجس اشكالى ندارد.
2 ـ خريد و فروش كالاى خوراكى يا نوشيدنى كه به واسطه برخورد با نجاست نجس گرديده است، در صورتى كه بخواهند از آن براى خوردن و نوشيدن استفاده نمايند و راهى براى پاك كردنش وجود نداشته باشد.
3 ـ خريد و فروش كالايى كه از راه نامشروع، مثلاً از راه دزدى يا قمار، به دست آمده است.
4 ـ خريد و فروش چيزهايى كه ارزش عقلايى ندارند مثل مگس، پشه و مانند آن.
5 ـ خريد و فروش چيزهايى كه معمولاً از آنها فقط در راه حرام استفاده مىشود، مانند ابزار قمار.
6 ـ خريد و فروش اشيايى كه براى جامعه خطرآفرين بوده و سلامتى جسمى يا روحى افراد را در معرض خطر قرار مىدهد، مانند انواع مواد مخدر و روان گردان، داروهاى تقلبى و مواد خوراكى و آشاميدنى آلوده و غيربهداشتى.
7 ـ خريد و فروشى كه در آن ربا وجود داشته باشد؛ مثلاً كالايى را در برابر مقدارى اضافه از همان كالا دادوستد نمايند، هرچند يكى از آنها
(341)
مرغوبتر باشد، مانند اين كه پنج كيلو برنج را با شش كيلو برنج معاوضه كنند.
8 ـ خريد و فروشى كه همراه با «غشّ» باشد؛ يعنى كالاى نامرغوب با كالاى مرغوب بهگونهاى آميخته گردد كه قابل تشخيص نباشد، مانند مخلوط كردن روغن نباتى با روغن حيوانى اعلا و فروختن آن به عنوان روغن حيوانى اعلا.
پرسش: قسم خوردن در هنگام دادوستد چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر قسم راست باشد مكروه، و اگر دروغ باشد حرام است.
پرسش: خريد و فروش اعضاى بدن مثل كليه براى پيوند به ديگرى چه حكمى دارد؟
پاسخ: در صورتى كه ضرر قابل توجهى براى فرد فروشنده نداشته باشد مانعى ندارد.
پرسش: خريد و فروش اشيايى چون ويدئو و گيرنده ماهواره كه زمينه استفاده حرام را نيز دارند چه حكمى دارد؟
پاسخ: حكم اين قبيل كالاها همچون ساير وسايل سمعى و بصرى است؛ يعنى چنانچه دادوستد به انگيزه استفاده حرام باشد جايز نيست، ولى اگر براى استفاده حلال باشد مانعى ندارد.
پرسش: اگر كسى خريدار يا فروشنده را مجبور به دادوستد نمايد، معامله انجام گرفته چه حكمى دارد؟
پاسخ: در صورتى كه آنها بعد از دادوستد به اين امر راضى گردند معامله صحيح است وگرنه معامله انجام گرفته باطل است.
(342)
پرسش: اگر شخصى مال كسى را بدون اجازه او بفروشد چه حكمى دارد؟
پاسخ: چنانچه صاحب مال بعد از انجام دادوستد به فروش آن مال راضى گردد معامله صحيح وگرنه باطل است.
پارهاى از درآمدهاى نامشروع
دين اسلام براى اصلاح ساختار اقتصادى جامعه در كنار تشويق مسلمانان بر شركت در فعاليتهاى سالم اقتصادى از قبيل تجارت، دامدارى، صنعت و كشاورزى، آنها را از نزديك شدن به راههاى كسب درآمد حرام شديدا برحذر داشته و از عواقب خطرناك آن آگاه نموده است؛ سخنان حكيمانه زير گوياى اين حقيقت است:
1 ـ امام صادق عليهالسلام : «آثار درآمد حرام در نسل انسان ظاهر مىگردد»(1)؛ «كسى كه مال مؤمنى را از راه حرام تصرف نمايد دوستدار من نخواهد بود.»(2)
2 ـ امام هادى عليهالسلام : «مال حرام ترقى و نمو نمىكند، و اگر نمو نيز بنمايد بركتى در آن نخواهد بود، و آنچه از آن مال در راه خدا صرف نمايد پاداشى برايش نخواهد بود، و آنچه از آن مال باقى بگذارد زاد و توشهاى براى آتش جهنم خواهد بود.»(3)
3 ـ امام حسن عسكرى عليهالسلام : «چيزى كه اصلش از راه حرام تهيه شده
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص81و82،حديث3.
2 ـ همان،ص81،حديث2.
3 ـ همان،ص82،حديث5.
(343)
در آن خيرى نبوده و تصرف در آن برايش حلال نخواهد بود.»(1)
اسلام علاوه بر باطل نمودن و تحريم دادوستدهايى كه در بالا به آن اشاره گرديد، راههاى ديگرى از درآمد را به شدت تحريم نموده كه برخى از آنها بدين قرار است:
1 ـ سرقت و دزدى: پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآلهوسلم مىفرمايند: «چهار كار است كه در خانهاى وارد نمىشود مگر اين كه آن خانه را خراب نموده و بركت آن از بين مىرود: خيانت، دزدى، شرابخوارى و زنا.»(2)
مجازات دزد در اسلام آن است كه در مرحله اول چهار انگشت دست راست او را قطع نموده و اگر دوباره دزدى نمود پاى چپ او را از وسط قدم مىبرند، و اگر در مرحله سوم دزدى نمود به حبس ابد محكوم مىشود و اگر براى بار چهارم دزدى نمود اعدام مىگردد.
2 ـ راهزنى: كسى كه با اسلحه براى غارت اموال و دارايىهاى مردم آشكارا به آنان يورش برد محارب با خدا و پيامبر محسوب گشته و مجازات وى يكى از اين چهار امر است: الف ـ كشتن؛ ب ـ دارآويختن؛ ج ـ بريدن دست راست و پاى چپ؛ د ـ تبعيد از شهر محل سكونت.(3)
3 ـ احتكار: آن است كه كالايى كه شديداً مورد نياز مردم است به انگيزه گرانتر شدن از دسترس خريداران دور نگه داشته شود، به طورى كه مردم بهواسطه اين كار در سختى قرار گيرند. اين عمل در سخنان پيشوايان دين عليهمالسلام مورد توبيخ شديد قرار گرفته و كسى كه مرتكب اين
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ص86و87،حديث1.
2 ـ همان،ج28،ص242،حديث3.
3 ـ سوره مائده(5): آيه33.
(344)
عمل مىشود فردى ملعون، خطاكار، خائن و در حد آدمكش به حساب آمده است.(1)
4 ـ كم فروشى: خداوند متعال در قرآن مىفرمايد: «واى بر كمفروشان! آنان كه چون از مردم مىستانند پيمانه را براى خود تمام و يا به زياده مىگيرند، و هر گاه براى مردم وزن مىكنند كم مىگذارند؛ آيا كمفروشان گمان ندارند كه پس از مرگ براى روز بزرگى برانگيخته خواهند شد؟ روزى كه مردم براى امر پروردگار عالم به پا خواهند ايستاد»(2).
5 ـ قمار: از نظر قرآن قمار عملى پليد و شيطانى است كه شيطان به وسيله آن مىخواهد بين انسانها دشمنى و كينه ايجاد نمايد.(3)
6 ـ رشوهخوارى: و آن اين است كه گيرنده آن مبلغى پول از كسى گرفته تا به نفع وى و برخلاف منفعت و مصلحت ديگرى يا بر خلاف قوانين كه حافظ منافع ديگران است كارى را انجام دهد؛ در پارهاى از روايات اين عمل كفر به خداوند محسوب گرديده و پولى كه بابت آن گرفته مىشود پليد شمرده شده است.(4)
نكته قابل ذكر اين كه كسى هم كه رشوه مىدهد كار حرامى مرتكب شده و مستحق عقاب و مجازات است، مگر اين كه براى رسيدن به حقش هيچ راه ديگرى غير از پرداخت رشوه نداشته باشد.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج17،ص423 - 427.
2 ـ سوره مطففين(83): آيه1 - 6.
3 ـ سوره مائده(5): آيه90و91.
4 ـ وسائل الشيعه،ج27،ص221 - 224.
(345)
7 ـ رباخوارى: و آن اين است كه رباخوار مبلغى به عنوان قرض به ديگرى مىدهد و پس از گذشت مدتى مقدارى بيشتر از آن مبلغ را از وى مىگيرد يا اين كه جنسى كه با پيمانه يا با وزن فروخته مىشود مثل گندم را به ديگرى فروخته و در قبالش گندم بيشترى دريافت مىنمايد، اين عمل در نزد اسلام يكى از پليدترين راههاى كسب درآمد است؛ زيرا انسانها را از توليد و تجارت و ساير راههاى كسب درآمد حلال باز مىداد.(1) البته در ربا همانند رشوه، دهنده آن نيز مرتكب عمل حرام مىگردد.
اميد است كه شما نوجوانان عزيز در پرتو الطاف خداوند متعال و برنامهريزى دقيق، درآينده از درآمدهاى پاك بهرهمند گشته و از قدم گذاشتن در راههاى كسب درآمد حرام به شدت پرهيز نماييد.
پرسش: تقلب در امتحان يا هنگام استخدام در مؤسسهها چه حكمى دارد؟
پاسخ: جايز نيست.
پرسش: آيا خريد و فروش و يا نشر كتابها و مجلههاى گمراه كننده كه موجب انحراف فكر و عقيده و اخلاق جامعه مىگردد جايز است؟
پاسخ: خير، و همچنين خريد و فروش كتابهايى كه مشتمل بر مطالب باطل، دروغ و تهمت بوده و يا در آن به مقدسات دينى و افراد با ايمان توهين مىشود جايز نيست، مگر براى افراد خبير و صالحى كه به عنوان نهى از منكر، در صدد پاسخگويى به آن مطالب باشند، مشروط بر
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ همان،ج18،ص117 - 124.
(346)
اين كه مطمئن باشند كه در اثر مطالعه آن كتابها انحرافى در آنها حاصل نمىگردد.
پرسش: كسى كه مسؤوليت انجام كار مشروعى را در ارگان يا ادارهاى پذيرفته است، اگر در انجام وظايف خود كوتاهى نمايد، آيا نسبت به حقوق و دستمزدى كه مىگيرد ضامن است؟
پاسخ: بله، علاوه بر اين كه گناه كرده، ضامن دستمزد نيز مىباشد چون اين فرد در حقيقت امانتى را قبول نموده و لازم است مسؤوليت خود را به طور صحيح و كامل انجام دهد.
پرسش: گرفتن پول يا هر چيز ديگر توسط كسانى كه در ارگان يا مؤسسهاى موظف به انجام كارهاى مراجعهكنندگان بدون گرفتن پول از آنها هستند چه حكمى دارد؟
پاسخ: گرفتن آن حرام است، به خصوص اگر به وسيله رشوه، كار خلاف شرع يا قانون انجام دهد و يا حقوق ديگران را پايمال نمايد.
پرسش: آيا گرفتن جايزههايى كه بانك براى تشويق سپردهگذاران و يا ساير مؤسسات براى تشويق خريداران به وسيله قرعهكشى به برخى افراد مىدهند جايز است؟
پاسخ: گرفتن اين جوايز اشكالى ندارد.
پرسش: كار و فعاليت در دستگاههاى ظالم و ستمگر چه حكمى دارد؟
پاسخ: اگر موجب حمايت از ستم آنان گردد جايز نيست، مگر در شرايط ويژهاى براى پشتيبانى از اسلام يا حقوق مردم كه با اجازه حاكم
(347)
شرع جامعالشرايط اشكال ندارد؛ همچنين هر گونه مشاركت فكرى با فاسدان و ستمگران وحمايت از آنان در انجام گناه و تجاوز به حقوق ديگران حرام است.
پرسش: ساختن و فروش اشيايى كه فايده اختصاصى يا منفعت عمومى آنها امر حرام است چه حكمى دارد؟
پاسخ: جايز نيست.
پرسش:آيا ساختن مجسمه انسان و يا حيوان و فروش آن جايز است؟
پاسخ: در صورتى كه آن مجسمه حالت بت را داشته و براى پرستش ساخته شده باشد يا در معرض آن باشد جايز نيست.
(348)
