6. سجود
موضوع: کتب استفتائی
6. سجود
(مسئله ) نمازگزار بايد در هر ركعت از نمازهاى واجب و مستحب، بعد از ركوع، دو سجده كند، و «سجده» آن است كه پيشانى، كف دو دست، سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پا را بر زمين بگذارد.
(مسئله ) دو سجده، روى هم يك ركن است كه اگر كسى در نماز واجب، عمدآ يااز روى فراموشى هردو را ترك كند، يا دو سجده ديگر به آنها اضافه نمايد، نمازش باطل است.
(مسئله ) اگر نمازگزار عمدآ يك سجده كم يا زياد كند، نمازش باطل مى‌شود و اگر سهوآ يك سجده كم كند، حكم آن بعدآ گفته خواهد شد.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيشانى را عمدآ يا سهوآ بر زمين نگذارد، سجده نكرده است، اگرچه جاهاى ديگر به زمين برسد؛ ولى اگر پيشانى را بر زمين بگذارد و سهوآ جاهاى ديگر را به زمين نرساند يا سهوآ ذكر نگويد، سجده‌اش صحيح است.
(مسئله ) نمازگزار، در سجده هر ذكرى كه بگويد، كافى است؛ ولى واجب آن است كه به قدر سه مرتبه «سبحان اللّه»، يا يك مرتبه «سُبْحانَ رَبَّى اْلاَعْلى وَ بِحَمْدِهِ» كمتر نباشد، و مستحبّ است «سُبْحانَ ربَّى اْلاَعْلى وَ بِحَمْدِهِ» را سه يا پنج يا هفت مرتبه بگويد.
(مسئله ) در سجود بايد به مقدار ذكر واجب، بدن آرام باشد، و موقع گفتن ذكر مستحب هم اگر آن را به قصد ذكرى كه براى سجده دستور داده‌اند بگويد، بنا بر احتياط واجب، آرام بودن بدن لازم است.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيش از آنكه پيشانى‌اش به زمين برسد و بدنش آرام گيرد، عمدآ ذكر سجده را بگويد يا پيش از تمام شدن ذكر، عمدآ سر از سجده بردارد، نمازش باطل است.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيش از آنكه پيشانى‌اش به زمين برسد و بدنش آرام گيرد، سهوآ ذكر سجده را بگويد و پيش از آنكه سر از سجده بردارد، بفهمد اشتباه كرده، بايد دوباره در حال آرام بودن، ذكر را بگويد.
(مسئله ) اگر انسان بعد از آنكه سر از سجده برداشت، بفهمد كه پيش از آرام گرفتن بدن، ذكر را گفته يا پيش از آنكه ذكر سجده تمام شود، سر برداشته، نمازش صحيح است.
(مسئله ) اگر نمازگزار موقعى كه ذكر سجده را مى‌گويد، يكى از هفت عضو را عمدآ از زمين بردارد، نمازش باطل مى‌شود؛ ولى موقعى كه مشغول گفتن ذكر نيست، اگر غير از پيشانى اعضاى ديگر را از زمين بردارد و دوباره بگذارد، اشكال ندارد.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيش از تمام شدن ذكر سجده، سهوآ پيشانى را از زمين بردارد، نمى‌تواند دوباره بر زمين بگذارد و بايد آن را يك سجده حساب كند؛ ولى اگر اعضاى ديگر را سهوآ از زمين بردارد، بايد دومرتبه بر زمين بگذارد و ذكر را بگويد.
(مسئله ) بعد ازتمام شدن ذكر سجده اول، نمازگزار بايد بنشيند تا بدنش آرام گيرد و دوباره به سجده رود.
(مسئله ) محلّ پيشانى نمازگزار نبايد از جاى زانوهايش پست‌تر و بلندتر از چهار انگشت بسته باشد؛ بلكه احتياط واجب آن است كه محلّ پيشانى او از جاى انگشتانش پست‌تر و بلندتر از چهار انگشت بسته نباشد.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيشانى را سهوآ به چيزى بگذارد كه از جاى انگشتهاى پا و سرِ زانوهاى او بلندتر از چهار انگشت بسته است، چنانچه بلندى آن به قدرى است كه نمى‌گويند در حال سجده است، مى‌تواند سر را بردارد و به چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است، بگذارد؛ و مى‌تواند سر را بر روى آنكه به اندازه چهار انگشت يا كمتر است بكشد، و اگر بلندى آن به قدرى است كه مى‌گويند در حال سجده است، احتياط واجب آن است كه پيشانى را از روى آن به روى چيزى كه بلندى آن به اندازه چهار انگشت بسته يا كمتر است بكشد؛ و اگر كشيدن پيشانى ممكن نيست، بايد پيشانى را بلند كند و بر موضعى كه بلندى زايدى ندارد، بگذارد و نماز را تمام كند.
(مسئله ) بايد بين پيشانى و آنچه برآن سجده مى‌كند چيزى نباشد. پس اگر مهر به قدرى چرك باشد كه پيشانى به خود مهر نرسد، سجده باطل است؛ ولى اگر مثلا رنگ مهر تغيير كرده باشد اشكال ندارد.
(مسئله ) در سجده، نمازگزار بايد كف دست را بر زمين بگذارد، ولى در حال ناچارى، پشت دست هم مانعى ندارد، و اگر گذاردن پشت دست ممكن نباشد، بايد مچ دست را بگذارد و چنانچه آن را هم نتواند، بايد تا آرنج، هر جا كه مى‌تواند بر زمين بگذارد، و اگر آن هم ممكن نيست، گذاشتن بازو بر زمين، كافى است.
(مسئله ) نمازگزار در سجده بايد دو انگشت بزرگ پاها را بر زمين بگذارد، ليكن گذاشتن آن دو به هر نحو، كافى است، هر چند احتياط مستحب اين است كه فقط سر آن دو انگشت را بر زمين بگذارد و اگر انگشتهاى ديگر پا، يا روى پا را بر زمين بگذارد يا به واسطه بلند بودن ناخن، شست به زمين نرسد، نمازش باطل است.
(مسئله ) كسى كه مقدارى از شست پايش بريده شده، بايد بقيّه آن را بر زمين بگذارد و اگر چيزى از آن نمانده، يا اگر مانده، خيلى كوتاه است، كه به هيچ نحو (ولو با گذاشتن چيزى زير انگشت) نتواند انگشت را به زمين برساند، بنا بر احتياط واجب بايد بقيّه انگشتانش را بگذارد و اگر هيچ انگشت ندارد، بنا بر احتياط واجب بايد هر مقدارى از پايش كه باقى مانده، بر زمين بگذارد.
(مسئله ) اگر به طور غير معمول سجده كند، مثلا سينه و شكم را به زمين بچسباند يا پاها را مقدارى دراز كند چنانچه بگويند سجده كرده، نمازش صحيح است، ليكن بنا بر احتياط مستحب نماز را دوباره بخواند.
(مسئله ) مُهر يا چيز ديگرى كه بر آن سجده مى‌كنند، بايد پاك باشد؛ ولى اگر كسى مثلا مُهر را روى فرش نجس بگذارد، يا يك طرف مهر نجس باشد و پيشانى را به طرف پاك آن بگذارد، اشكال ندارد.
(مسئله ) اگر در پيشانى كسى دُمَل و مانند آن باشد، چنانچه ممكن است، بايدباقسمت سالم پيشانى سجده كند، و اگر ممكن نيست، بايد زمين را گود كند و دُمَل رادرگودى بگذارد و جاى سالم را به مقدارى كه براى سجده كافى باشد، بر زمين بگذارد.
(مسئله ) اگر دُمَل يا زخم، تمام پيشانى كسى را گرفته باشد، بايد به يكى از دو طرف پيشانى سجده كند، و اگر ممكن نيست، به چانه، و اگر به چانه هم ممكن نيست، بايد به هر قسمت از صورت كه ممكن است سجده كند و اگر به هيچ جاى از صورت ممكن نيست بايد با جلوى سر سجده نمايد.
(مسئله ) كسى كه نمى‌تواند پيشانى‌اش را به زمين برساند، بايد به قدرى كه مى‌تواند، خم شود و مُهر يا چيز ديگرى را كه سجده برآن صحيح است، روى چيز بلندى بگذارد و طورى پيشانى را برآن بگذارد كه بگويند سجده كرده است، ولى بايد كف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول بر زمين بگذارد.
(مسئله ) كسى كه هيچ نمى‌تواند خم شود، بايد براى سجده بنشيند و با سر اشاره كند، و اگر نتواند، بايد با چشمها اشاره نمايد و در هر دو صورت، اگر مى‌تواند، بايد به قدرى مُهر را بلند كند كه پيشانى را بر آن بگذارد، و اگر نمى‌تواند، احتياط مستحب آن است كه مُهر را بلند كند و به پيشانى بگذارد، و اگر با سر يا چشمها هم نمى‌تواند اشاره كند، بايد در قلبْ نيّت سجده كند و بنا بر احتياط واجب، با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.
(مسئله ) كسى كه نمى‌تواند بنشيند، بايد در حالت ايستاده نيّت سجده كند و چنانچه مى‌تواند، براى سجده، با سر اشاره كند و اگر نمى‌تواند، با چشمها اشاره نمايد و اگر اين را هم نمى‌تواند در قلب نيّت سجده كند و بنا بر احتياط واجب با دست و مانند آن براى سجده اشاره نمايد.
(مسئله ) اگر نمازگزار پيشانى‌اش بى‌اختيار از جاى سجده بلند شود، چنانچه ممكن باشد بايد نگذارد دوباره به جاى سجده برسد، و اين يك سجده حساب مى‌شود، چه ذكر سجده را گفته باشد يا نه، و اگر نتواند سر را نگه‌دارد و بى‌اختيار دوباره به جاى سجده برسد، ضررى براى سجده‌اش ندارد، ولى نبايد ذكر سجده را بگويد.
(مسئله ) جايى كه انسان بايد تقيّه كند مى‌تواند بر فرش و مانند آن سجده نمايد، و لازم نيست براى نماز به جاى ديگرى برود.
(مسئله ) اگر كسى روى چيزى كه بدنش روى آن آرام نمى‌گيرد سجده كند، باطل است؛ ولى اگر روى تشك پَر يا چيز ديگرى كه بعد از سرگذاشتن و مقدارى پايين رفتن آرام مى‌گيرد سجده كند، اشكال ندارد.
(مسئله ) اگر انسان ناچار شود كه در زمين گِل نماز بخواند، بنا بر احتياط واجب بايد در حالى كه ايستاده است، براى سجده، با سر اشاره كند و تشهّد را ايستاده بخواند.
(مسئله ) نمازگزار در ركعت اول و ركعت سومى كه تشهّد ندارد، مثل ركعت سوم نماز ظهر و عصر و عشا، بايد بعد از سجده دوم، قدرى بى‌حركت بنشيند و بعد برخيزد، و اين نشستن را جلسه استراحت مى‌نامند.
چيزهايى كه سجده بر آنها صحيح است
(مسئله ) بايد بر زمين و چيزهاى غيرخوراكى‌اى كه از زمين مى‌رويد، مانندچوب و برگ درخت، سجده كرد و سجده برچيزهاى خوراكى و پوشاكى، صحيح نيست و نيز سجده كردن برچيزهاى معدنى، مانند طلا و نقره و عقيق و فيروزه باطل است؛ امّا سجده كردن بر سنگهاى معدنى، مانند سنگ مرمر و سنگهاى سياه، اشكال ندارد.
(مسئله ) احتياط واجب آن است كه بر برگ درخت مو ـ اگر تازه باشد ـ سجده نكنند.
(مسئله ) سجده بر چيزهايى كه از زمين مى‌رويد و خوراك حيوان است ـ مثل علف و كاه ـ صحيح است.
(مسئله ) سجده بر گُلهايى كه خوراكى نيستند، صحيح است؛ وهمچنين سجده بر داروهاى خوراكى كه از زمين مى‌رويد ـ مانند گُل بنفشه و گُل گاو زبان ـ صحيح است.
(مسئله ) سجده بر گياهى كه خوردن آن در بعضى از شهرها معمول است و در شهرهاى ديگر معمول نيست و نيز سجده بر ميوه نارس، صحيح نيست.
(مسئله ) سجده بر سنگ آهك و سنگ گچ، صحيح است؛ بلكه بر گچ، آهك پخته، آجر، كوزه گِلى و مانند آن هم مى‌توان سجده كرد.
(مسئله ) سجده بر انواع كاغذ، هر چند از چيزى مانند پنبه ساخته شده باشد كه سجده بر آن صحيح نبوده، جايز است و مانعى ندارد.
(مسئله ) براى سجده، تربت حضرت سيّدالشهدا 7 از هر چيز بهتر است و بعد از آن، خاك، سنگ و گياه قرار دارد.
(مسئله ) اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است، ندارد، يا اگر دارد به واسطه سرما يا گرماى زياد و مانند اينها نمى‌تواند بر آن سجده كند، بايد بر لباسش اگر از كتان يا پنبه است، سجده كند و اگر از چيز ديگرى است بر همان چيز سجده كند، و اگر آن هم ممكن نيست بايد بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد به چيز معدنى ـ مانند انگشتر عقيق ـ سجده نمايد.
(مسئله ) سجده بر گِل و خاك سستى كه پيشانى روى آن آرام نمى‌گيرد، اگر بعد از آنكه مقدارى فرو رفت آرام بگيرد، اشكال ندارد.
(مسئله ) اگر در سجده اول، مُهر به پيشانى نمازگزار بچسبد و بدون اينكه مهر را بردارد، دوباره به سجده برود، نمازش باطل است و بايد اعاده كند.
(مسئله ) اگر در بين نماز چيزى كه بر آن سجده مى‌كند، گم شود و چيزى كه سجده بر آن صحيح است، نداشته باشد، چنانچه وقت وسعت دارد، بايد نماز را بشكند،و اگر وقت تنگ است بايد بر لباسش اگر از پنبه يا كتان است، سجده كند و اگرازچيز ديگرى است بر همان چيز سجده كند، و اگر آن هم ممكن نيست بايد بر پشت دست و چنانچه آن هم ممكن نباشد به چيز معدنى ـ مانند انگشتر عقيق ـ سجده نمايد.
(مسئله ) هر گاه نمازگزار در حال سجده بفهمد پيشانى را بر چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اگر ممكن باشد، بايد پيشانى را از روى آن، به روى چيزى كه سجده بر آن صحيح است، بكشد و اگر وقت تنگ است، به دستورى كه در مسئله قبل گفته شد، عمل كند.
(مسئله ) اگر انسان بعد از سجده بفهمد پيشانى را روى چيزى گذاشته كه سجده بر آن باطل است، اشكال ندارد.
(مسئله ) سجده كردن براى غير خداوند متعال، حرام است و بعضى از عوام كه مقابل قبر امامان : پيشانى را به زمين مى‌گذارند، اگر براى شكر به درگاه خداوند متعال باشد، اشكال ندارد، وگرنه حرام است.
مستحبّات و مكروهات سجده
(مسئله ) در سجده، چند چيز مستحب است :
1. كسى كه ايستاده نماز مى‌خواند بعد از آنكه سر از ركوع برداشت و كاملا ايستاد وكسى كه نشسته نماز مى‌خواند، بعد از آنكه كاملا نشست، براى رفتن به سجده تكبيربگويد؛
2. موقعى كه مرد مى‌خواهد به سجده برود، اول دستها را و زن اول زانوها را به زمين بگذارد؛
3. بينى را به مهر يا چيزى كه سجده بر آن صحيح است بگذارد؛
4. در حال سجده انگشتان دست را به هم بچسباند و برابر گوش بگذارد، به طورى كه سر آنها رو به قبله باشد؛
5. در سجده دعا كند و از خدا حاجت بخواهد و اين دعا را بخواند :
«يا خَيْرَ الْمَسئُولين وَ يا خَيْرَ الْمُعْطِينَ اُرْزُقْنِى وَ اَرْزُقْ عِيالى مِنْ فَضْلِكَ فَاِنَّكَ ذُوالفَضْلِ الْعَظيمِ»؛ يعنى اى بهترين كسى كه از او سؤال مى‌كنند و اى بهترين عطاكنندگان، روزى بده به من و عيال من از فضل خودت، پس به درستى كه تو داراى فضل بزرگى؛
6. بعد از سجده بر ران چپ بنشيند و روى پاى راست را بر كف پاى چپ بگذارد؛
7. بعد از هر سجده وقتى نشست و بدنش آرام گرفت، تكبير بگويد؛
8. بعد از سجده اول بدنش كه آرام گرفت، «اَسْتَغْفِرُاللَهَ رَبّىِ وَ اَتُوبُ اِلَيْهِ» بگويد؛
9. سجده را طول بدهد و در موقع نشستن، دستها را روى رانها بگذارد؛
10. براى رفتن به سجده دوم، در حال آرامش بدن «الله اكبر» بگويد؛
11. در سجده‌ها صلوات بفرستد، و اگر آن را به قصد ذكرى كه در سجده‌ها دستور داده‌اند بگويد، اشكال ندارد؛
12. در موقع بلند شدن، دستها را بعد از زانوها از زمين بردارد؛
13. مردها آرنجها را به زمين نچسبانند و بازوها را از پهلو جدا نگاه دارند؛ و زنها آرنجها را بر زمين بگذارند و اعضاى بدن را به يكديگر بچسبانند.
(مسئله ) قرآن خواندن در سجده، مكروه است؛ همچنين است اگر براى برطرف كردن گرد و غبار، جاى سجده را فوت كند؛ و اگر در اثر فوت كردن، دو حرف از دهان بيرون آيد، نماز باطل است، و مكروهات ديگرى نيز هست كه در كتابهاى مفصّل بيان شده است.
سجده واجب قرآن
(مسئله ) در هريك از چهار سوره «سجده»، «فُصّلت»، «نجم» و «علق»، يك آيه سجده است كه اگر انسان بخواند يا به آن گوش دهد، بعد از تمام شدن آن آيه، بايد فورآ سجده كند و اگر فراموش كرد، هر وقت يادش آمد، بايد سجده نمايد.
(مسئله ) اگر انسان موقعى كه آيه سجده را مى‌خواند، از ديگرى هم بشنود،چنانچه گوش داده، دو سجده نمايد و اگر به گوشش خورده، يك سجده كافى است.
(مسئله ) در غير از نماز، اگر در حال سجده آيه سجده را بخواند يا به آن گوش بدهد، بايد سر از سجده بردارد و دوباره سجده كند.
(مسئله ) اگر آيه سجده را از كسى كه قصد خواندن قرآن ندارد، بشنود، يا از طريق راديو يا نوار آيه سجده را بشنود، لازم نيست سجده نمايد؛ ولى اگر از وسيله‌اى مثل بلندگو كه صداى خود انسان را مى‌رساند بشنود، واجب است سجده كند.
(مسئله ) در سجده واجب قرآن، نمى‌توان بر چيزهاى خوراكى و پوشاكى سجده كرد؛ ولى ساير شرايط سجده را كه در نماز است، لازم نيست مراعات كنند.
(مسئله ) در سجده واجب قرآن، بايد طورى عمل كند كه بگويند سجده كرد.
(مسئله ) هرگاه در سجده واجب قرآن، پيشانى را به قصد سجده به زمين بگذارد، اگرچه ذكر نگويد كافى است و گفتن ذكر، مستحبّ است و بهتر است بگويد :«لااِلَهَاِلاَّ اللهُ حَقّا حَقّا؛ لاَاِلَهَاِلّا اللهُ اِيمانآ وَ تَصْدِيقآ؛ لاَاِلَهَاِلاَّ اللهُ عُبُودِيَّةً وَ رِقّآ؛ سَجَدْتُ لَكَ يا رَبِّ تَعَبُّدآ وَ رِقّآ؛ لاَ مُسْتَنْكِفآ وَ لاَ مُسْتَكْبِرآ؛ بَلْ اَنَا عَبْدٌ ذَلِيلٌ ضَعِيفٌ خَائِفٌ مُسْتَجِيرٌ».
. به غير از اينها مستحبّات ديگرى نيز وجود دارد كه در كتابهاى مفصّل بيان شده است.
