به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

در نوشته پیش‌رو نوزدهمین شماره فصلنامه علمی-پژوهشی پژوهش های اخلاقی را پی‌ می‌گیریم. مقالات این شماره عبارتند از: تاثيرپذيري ابن مسكويه از فارابي در مسئله اعتدال و سعادت، ارسطو؛ خودگرا يا ديگرگرا؟، تبيين فلسفي مسئوليت اخلاقي از ديدگاه جان مارتين فيشر، ادله نقلي به نفع يا عليه نظريه حد وسط ارسطوئي، سرچشمه هاي انديشه در منظومه هاي اخلاقي فارسي (با تكيه بر حديقه الحقيقه، مخزن الاسرار،بوستان و مطلع الانوار)، چيستي تواضع: بررسي تطبيقي ديدگاه هاي اخلاقيون مسلمان و فيلسوفان اخلاق غربي، بررسي نظر خانم راث رودد درمورد حجاب به عنوان يك وظيفه اخلاقي همسران پيامبر (ص).
نخستین مقاله «تأثیرپذیری ابن مسكویه از فارابی در مسئله اعتدال و سعادت» نوشتۀ زهره توازیانی است. به باور نگارنده، بعد از عصر ترجمه و توجه مسلمانان به مفاخر فكری و فرهنگی یونانیان یكی از آثاری كه مورد اقبال ایشان قرار گرفت كتب اخلاقی ارسطو بود، هر چند كه دیدگاههای مابعدالطبیعی و منطق او هم مورد عنایت و توجه مسلمانان قرار گرفت اما توجه ایشان به آثار اخلاقی ارسطو، با وجود دیدگاههای متنوع دیگری كه در این حوزه وجود داشت، محل تامل و امعان نظر است. در این میان می توان مشخصاً از اندیشمندان به نامی نام برد كه بخشی از تلاش فكری خود را مصروف بحث اخلاق و فلسفه اخلاق نموده و در میان نظامهای گوناگون فكری در این عرصه توجهشان را معطوف ارسطو و نظریه معروف «اعتدال طلایی» وی كرده اند؛ فارابی و ابن مسكویه از آن جمله اند. فارابی كتاب تحصیل السعاده را نوشته و ابن مسكویه كتاب الطهاره و تهذیب اخلاق را، و هر دو حكیم در طراحی نظام اخلاقی خویش توجهات ارسطویی را نشانگرند. اما در این میان، این فارابی است كه حلقه اتصال حكمای بعد از خود با اندیشه ارسطویی محسوب می شود. این مقاله می کوشد تا با مقایسه دیدگاه ابن مسكویه با فارابی، آن هم در بخشی از مسائل اخلاق، یعنی نظریه اعتدال، سعادت و فضیلت، تأثیر تحلیل فارابی بر آراء او را نشان دهد و ضمناً وجوه مشترك دو حكیم را نیز كه عموماً برگرفته از اعتقادات دینی مشترك ایشان است، بازنمایی کند و بدین وسیله به این نتیجه رهنمون می شود كه ابن مسكویه هم متاثر از فارابی و هم متاثر از ارسطو است. تأثیر از ارسطو در اصل نظریه اعتدال و تأثیر از فارابی در تحلیل آن نظریه و آموزه های دینی مورد اعتقاد اوست.
دومین مقاله «ارسطو؛ خودگرا یا دیگرگرا؟» اثر علی اكبر تیموری فریدنی و اسماعیل بیوكافی است. به باور نگارندگان، یكی از مسائل مورد اختلاف میان ارسطوشناسان نسبت نظام اخلاقی ارسطو با دو نظریه خودگرایی و دیگرگرایی اخلاقی است كه موجب شكل گیری دو خوانش متضاد از نظریه اخلاقی وی گردیده است. براین اساس، برخی ارسطو را خودگرا و برخی دیگری وی را دیگرگرا دانسته اند. داوری نهایی درباره این دو خوانش منوط به تمایز میان دو نوع برداشت از نظریه های خودگرایی و دیگرگرایی است: برداشت ناظر به تحقق بیرونی این دو نظریه و برداشت كاملا انتزاعی (فلسفی) از آنها. بر مبنای برداشت نخست، امكان تحلیل نظام اخلاقی ارسطو در قالب خودگرایی یا دیگرگرایی از اساس منتفی است، زیرا خودگرایان و دیگرگرایان خیر اخلاقی را مترادف با سود یا لذت می دانند نه فضیلت. علاوه بر این، این دو نظریه رویكردی كاملاً صوری به اخلاق هنجاری دارند و هیچ داوری پیشینی درباره مفاهیم اخلاقی را برنمی تابند؛ در حالی كه ارسطو تصوری كاملاً پیشینی از این مفاهیم دارد و فهرستی مفصل از آنها را به مخاطبان خود ارائه می دهد. اما بر مبنای برداشت دوم، با توجه به این كه می توان عنصر فضیلت را همچون سود و لذت به عنوان مبنای ارزش داوری درباره افعال انسان ها در نظر گرفت، بستر اولیه برای تحلیل نظام اخلاقی ارسطو از منظر خودگرایی و دیگرگرایی فراهم می شود، هرچند در این صورت هم رویكرد منش محور ارسطو در اخلاق در مقابل رویكرد فعل-محور دو نظریه مذكور، امكان تحلیل نظام اخلاقی ارسطو از منظر خودگرایی و دیگرگرایی را در هاله ای از ابهام فرو می برد.
سومین مقاله «تبیین فلسفی مسئولیت اخلاقی از دیدگاه جان مارتین فیشر» از سلیمان حبیبی و محسن جوادی است. آنها معتقدند که یكی از شرط های مطرح شده درباره مسئولیت اخلاقی، شرط كنترل است. تلقی رایج، مفهوم كنترل را بر اساس دسترسی عامل به امكان های بدیل تفسیر كرده اما جبرگرایی علی با ارائه ادله ای از جمله دلیل پیامد، این تلقی را با چالش های جدی روبرو كرده است. جان مارتین فیشر تمایل دارد چالش جبرگرایی علی، به خصوص نتیجه ی برهان پیامد، را بپذیرد. لذا با توجه به آن، در مفهوم كنترل بازنگری می كند. فیشر نظریه خود در باب مسئولیت اخلاقی را بر مبنای مفهوم «كنترل هدایتگر» (در تمایز از كنترل نظارتی) توضیح می دهد. این نوع كنترل، دو مولفه اساسی و هر یك از آن ها سه ملاك برای تشخیص دارد. فیشر از این عناصر در چهار جهت استفاده ی نظری می كند: 1) بازشناسی مسئولیت اخلاقی در موقعیت های مختلف عملی؛ 2) توضیح و دفاع از انواع سه گانه مسئولیت اخلاقی؛ 3) پاسخگویی به نقدها و چالش ها؛ 4) بسط و توسعه ِی نظریه اش.
چهارمین مقاله «ادله نقلی به نفع یا علیه نظریه حد وسط ارسطوئی» نوشتۀ شمسعلی زارعیان است. به باور نگارنده، حد وسط یا اعتدال طلایی ارسطو به عنوان معیار فعل اخلاقی مطرح شده است و این نظریه ارسطو تأثیر زیادی بر حكمای اسلامی و برخی از علمای اخلاق گذاشته است؛ به گونه ای كه اگر اخلاق اسلامی را اخلاق ارسطویی بنامیم حرفی به گزاف نگفته ایم. ارسطو در تبیین حد وسط برهان علمی اقامه نكرد و آن را ارتكازی و شهودی گرفت، ولی حكمای مسلمان و علمای اخلاق در صدد اقامه برهان بر حد وسط برآمدند و برای آن از آیات و روایات برهان اقامه كردند. در بررسی دلایل مشخص گردید كه آیات و روایات به طور كلی حد وسط ارسطو را تایید نمی كنند؛ همان گونه كه علمای متاخر اخلاق در آثار خود این مسئله را مطرح كرده اند و آن را كاملا مطابق اسلام نیافته اند. ما در بررسی ادله متوجه این نكته می شویم كه نظریه حدوسط ارسطوئی از نظر آیات و روایت قابل تایید نیست و چه بسا مخالف حدوسط هستند.
پنجمین مقاله «سرچشمه های اندیشه در منظومه های اخلاقی فارسی (با تكیه بر حدیقه الحقیقه، مخزن الاسرار،بوستان و مطلع الانوار)» از مریم زمانی است. وی معتقد است که در دوره های مختلف ادب فارسی به دلایل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی معطوف كردن نگاه جامعه به سمت اخلاق و رعایت قاعده های آن از موضوعات مورد توجه اندیشمندان خصوصا شاعران و نویسندگان بوده است ومجموعه فاخر ادبیات فارسی سرشار از سخنان حكیمانه و پندهای روشنگرانه ای است كه بزرگان و دانشمندان این سرزمین برای هدایت و اصلاح امور مردمان از سر شفقت و خیرخواهی نوشته اند و همواره مورد استقبال عموم واقع شده و تأثیر شگرفی بر زندگی مردم نهاده اند؛ اما آن كه این گروه كدام اخلاق را به مردم توصیه می كرده وگزینش موضوعات و نمونه ها ی اخلاقی به چه طریق بوده، قابل تامل است. هدف این پژوهش جست وجوی تأثیر گذار ترین اندیشه و روش های اخلاقی در میان آراء و اندیشه های گوناگونی است كه درمهمترین منظومه های اخلاقی فارسی به چشم می خورد و برای رسیدن به آن حدیقه الحقیقه سنایی ،مخزن الاسرار نظامی، بوستان سعدی و مطلع الانوار امیرخسرو دهلوی كه هریك در دوره های گوناگون از كتب مرجع آموزش آداب سلوك اجتماعی و فردی بوده از نظر محتوای اخلاقی بررسی می شود تا مشخص گردد از میان چهار عنصر سنت های اجتماعی و بومی، دین، عرفان، فلسفه و حكمت كدام یك براین منظومه ها تأثیربیشتری داشته است.
ششمین مقاله «چیستی تواضع: بررسی تطبیقی دیدگاه های اخلاقیون مسلمان و فیلسوفان اخلاق غربی» از سحر كاوندی و محسن جاهد است. نگارندگان بر این باورند که تواضع به عنوان یكی از فضایل تأثیر گذار در زندگی فردی و اجتماعی همواره مورد توجه اخلاقیون مسلمان و فیلسوفان اخلاق غربی بوده است. فهم نادرست از این فضیلت ممكن است تربیت اخلاقی را دچار مشكل كرده و فاعل اخلاقی را در دام حقارت نفس و یا خودبزرگ بینی گرفتار سازد. از این روی فیلسوفان اخلاق در باب تحلیل ماهیت، قلمرو، عمق و درجات آن مباحث بسیاری را طرح كرده اند. مولفان در این نوشتار پس از گزارش و تحلیل دیدگاه اخلاقیون مسلمان و با بهره گیری از چارچوب های مفهومی ِ مطرح شده در این موضوع، توسط فیلسوفان اخلاقِ غربی، به بازخوانی مفهوم تواضع پرداخته اند. بر این اساس، تعاریف اخلاقیون مسلمان از تواضع باورمحور، معرفت محور، غیربالانگر و سلبی است. دو اشكال عمده ای كه در برخی از تعاریف تواضع به چشم می خورد عبارتند از خلط مقام تعریف و مقام تحقق، و دیگری بی توجهی به عمق تواضع.
هفتمین مقاله «بررسی نظر خانم راث رود درمورد حجاب به عنوان یك وظیفه اخلاقی همسران پیامبر (ص)» نوشتۀ سهیلا جلالی كندری و ساجده نبئی است. به باور نگارندگان، دایره المعارفها منبعی برای كسب اطلاعات درباره موضوعات مختلف هستند و مراجعه به آنها ضروری است. از سوی دیگر موضوع زن و حقوق او، از جمله موضوعات مهمی است كه در قرن حاضر بسیاری به آن توجه كرده اند و در مواضع مختلف بدان پرداخته اند؛ از آن جمله مطلبی است كه در مدخل «زنان و قرآن» “woman and the Quran” در دایره المعارف قرآن “Encyclopedia of Quran” نوشته شده است. اما به نظر می رسد خانم راث رود نویسنده این مدخل محققانه و بی طرفانه به این موضوع نپرداخته است. نویسنده یاد شده با مطرح كردن حكم آیه 53 از سوره احزاب یعنی ارتباط با همسران پیامبر(ص) از پشت پرده و حجاب مدعی شده است كه حكم اخلاقی رعایت حجاب در ابتدا مخصوص همسران پیامبر(ص) بود اما مسلمانان آن را به زنان دیگر تسری دادند، در حالی كه منظور از «حجاب» در این آیه معنای لغوی آن، یعنی پرده و ستر است و نه معنای اصطلاحی آن كه همان نوع پوششی است كه ما امروزه آن را به عنوان حجاب می شناسیم. به این ترتیب خداوند به مسلمانان دستور می دهد تا با زنان پیامبر (ص) از پشت پرده و ستر ارتباط برقرار كنند. بنابراین به نظر می رسد نویسنده بین معنای لغوی و اصطلاحی خلط نموده است. از سوی دیگر با توجه به فضای نزول آیه این مهم به دست می آید كه این حكم (ارتباط از پشت پرده) تنها مخصوص همسران پیامبر (ص) است و مخاطب این آیه تنها ایشان هستند نه زنان مسلمان دیگر. گرچه وجوب رعایت حجاب كه یكی از مصادیق آموزه های اخلاقی دین اسلام است متوجه همه زنان است و از آیات دیگر قرآن به دست می آید.