به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

پرسش درباره مسايل ديني بخش  مهمی از فرهنگ ديني را تشكيل مي دهد.پرسشها موجب عميق ترشدن فهم ازدین مي شود. نبايد از نفس سوال واهمه داشت و فراواني سوال ها پرسشگران را نبايد سوء نيت پرسشگر يا بي دينی تلقی کرد. سير طبيعيِ کنکاش در مسائل دینی از اواخر قرن اول هجري به صورت جدي در فرهنگ و ممالك اسلامي شکل گرفت. هرچند به نظر مي رسد قبل از شروع نيمه دوم قرن اول هجري سوالاتي درباره ايمان و شرايط خروج از اسلام، امربه معروف و نهي از منكر، جبر و اختيار در ميان مسلمان مطرح بوده است. پاسخ هایی که در مقابل این سوالات مطرح می شد با توجه به سنخ سوالات مختلف بود و این موضوع باعث ايجاد مكاتب فكري مخالف شد.وجود پاسخ هاي متفاوت به سوالات واحد كلامي باعث شد كه گروه هاي كلامي مانند دشمن در مقابل هم صف آرايي كنند و بعضي اوقات حقوقي را كه براي پيروان  ساير اديان قبول داشتند از همديگر دريغ مي كردنند! و حكم به تكفير مخالفان فكري و عقيدتي خود مي داند.  نتيجه اي كه اصلا مورد تاييد شريعت اسلام نبود.

يكي از مسايل كلامي مورد اختلاف بحث خلق  يا قديم بودن قرآن بود. از اواسط قرن دوم اين  سوال در جامعه فراگير شد. معتزله يكي از مهم ترين گروه هاي فكري كلامي، معتقد بودند تنها خداوند قديم است و هرچه غير از خداوند باشد پس از او خلق شده اند. اما در مقابل اهل  حديث اعتقاد داشتند كه قرآن قديم است و حادث نيست. اين واقعه چنان بر جامعه اسلامي گران تمام شد كه به عنوان يكي از خاطرات سياه  از دخالت حكومت در امور علمي در تاریخ مسلمان ثبت شد. با دستور مامون و تبعيت خلفاي بعدي، از قضات تفتيش عقايد شد و كساني كه اعتقاد به خلق قرآن نداشتند را از كار بركنار كرده و آن ها را به زندان  فرستادند. همراهي حكومت با معتزله چنان بود كه شخصي چونان امام احمد حنبل شلاق خورد. بعد از چند مدت و چرخش جريان عقيدتي دستگاه بني العباس باد به نفع جريان مخالفان معتزله وزيد و امام احمد حنبل تكريم شد و مخالفان آن ها مورد تعقيب و آزار قرار گرفتند. جامعه اسلامي كه مبتلا به استبداد و خونريزي عباسي شده بود به بهانه منازعه قرآن دچار اختناق بيشتري گشت.  شدت اين منازعه چنان شديد بود كه جامعه شيعه را نيز تحت تاثير قرار داد. در واقع سير طبيعي پرسش گري در ميان شيعيان نیز با وجود آنكه امام مفترض الطاعه در میان شیعیان وجود داشت ولی  به دلايلي از جمله پراكنندگي مناطق شيعه، وجود دانشمندان فراوان و عقلانيت به عنوان ساختار اساسي شيعه اتفاق افتاد. در پاسخ به سوالات مطرح شده در جامعه درمیان شیعیان مكاتب كلامي مدينه،كوفه، بغداد، قم و.... شكل گرفت. البته در همه اين مكاتب گفتار معصومين به عنوان اصل رعايت  مي شد. در اوج اين مجادله، شيعيان به محضر مبارك امام هادي (ع) نامه نوشتند تا در باب حدوث يا قدم قرآن نظر صحيح را بيان نمايند. امام هادي (ع)در پاسخ به اين نامه فرمودند: «بسم الله الرحمن الرحيم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به اين فتنه حفظ كند كه در اين صورت بزرگترين نعمت را بر ما ارزاني داشته است، وگرنه هلاكت و گمراهي است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (كه مخلوق است يا قديم؟) بدعتي است كه سؤال كننده و جواب دهنده در آن شريكند، زيرا پرسش كننده دنبال چيزي است كه سزاوار او نيست وپاسخ دهنده نيز براي موضوعي بي جهت خود را به زحمت و مشقت مي افكند كه در توان او نمي باشد.

خالق، جز خدا نيست و بجز او همه مخلوقند، قرآن نيز كلام خداست، از پيش خود اسمي براي آن قرار مده كه از گمراهان خواهي گشت. خداوند ما و تو را از مصاديق سخن خود قرار دهد كه مي فرمايد: (متقيان) كساني هستند كه در نهان از خداي خويش مي ترسند و از روز جزا بيمناكند.»

در سيره امام هادي(ع) به نظر مي رسد سوالات مطرح در كلام را به دو بخش تقسيم مي كنند: 1. سوالات اصيل. 2. سوالات غير اصيل يا شبه سوال. برخي از سوالاتی که در علم كلام مطرح مي شود به نظر طرح آن ضروري نباشد و هدفی غير از سرگرمي ندارد. سوالاتي شبيه به اينكه فرزندان حضرت آدم با چه كسي ازدواج كردند، آيا بعد از شكافته شدن رود نيل كف رودحانه نيل خشك بود يا گِل آلود يا اين سوال كه در جوامع كليسايي قرون وسطي در جريان بود، كه در سر يك سوزن چند فرشته قرار مي گيرند. با توجه به معیار امام هادي (ع) سوالي بايد عرضه شود كه فهم ما را از دين عميق كند يا نتايج عملي قابل قبولي در زندگي مردم و متدين داشته باشد. در حقیقت سوالي اصيل است كه ريشه در وحي داشته باشد. این رفتار امام هادی (ع) مطابقت با عمل پیامبر (ص) دارد که در روایت آمده است پیرمردی را به حضور پیامبر آوردند که عالم به انساب اعراب بود. پیامبر فرمودند که اینها فضل است و علم نیست.

به نظر می رسد سوالاتی امروزه مطرح می شود که از باب همان فضل مورد اشاره پیامبر در صدر اسلام است. اینکه آیا بهشت و جهنم اکنون خلق شده است یا خیر؟ انسانی که به کرده مریخ سفر کرد به کدام سمت باید نماز بخواند؟ انسانی که دو سر دارد کدام را برای وضو باید مسح کند؟

سیره امام هادی (ع) و پیامبر (ص) ما را به این نتیجه می رساند که آرامش جامعه اسلامی را نباید با شبه مسائل مشوش کنیم، بلکه باید تلاش ما معطوف ایجاد و تعمیق فهم صحیح از موضوعات اصلی دین گردد و البته در این راستا نباید با پاسخ هایی که با نظر ما موافقت ندارد، ستیزه جوییم و آنان را متهم به خروج کنیم. باشد که مسلمانان بتوانیم پیرو سرچشمه های اصیل اسلام باشیم.

علي اكبر گل قندشتي/ محقق و پژوهشگر

شفقنا