به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه)؛

حضرت آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی در ادامه سلسله جلسات درس خارج فقه خود با موضوع «حج» روز سه‌شنبه، 19 اسفند ماه بیان کرد: بحث ما در کفاره ترک بیتوته در منی بود که حاجی باید شب یازدهم و دوازدهم در منی باشد و بیتوته کند و اگر این عمل را ترک کند برای هر شب یک کفاره باید بدهد. اقوال علما را در خصوص این مساله بیان کردیم و روشن شد که در این مساله شهرتی میان علما وجود دارد که نزدیک به اجماع است.

وی ادامه داد: بیان کردیم که دلیل این قول روایات متعددی است که در این مورد وارد شده است این روایات در باب اول از ابواب العود الی منی در جلد چهاردهم کتاب وسایل الشیعه وارد شده‌اند بخشی از این روایات را در جلسه‌ی گذشته خواندیم و اکنون به ادامه‌ی روایات مربوط به این مساله می‌پردازیم بعضی از این روایات مشعر به این است که برای ترک بیتوته در تمامی شب‌ها باید یک گوسفند کفاره داد و بعضی تصریح به این دارند که برای هر شب باید یک گوسفند جداگانه قربانی شود. در روایت هشتم این باب که روایت صحیحه‌ای است آمده است «عَنْ صَفْوَانَ وَ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَبِتْ لَيَالِيَ التَّشْرِيقِ إِلَّا بِمِنًى فَإِنْ بِتَّ فِي غَيْرِهَا فَعَلَيْكَ دَمٌ فَإِنْ خَرَجْتَ أَوَّلَ اللَّيْلِ فَلَا يَنْتَصِفُ اللَّيْلُ إِلَّا وَ أَنْتَ فِي مِنًى إِلَّا أَنْ يَكُونَ شَغَلَكَ نُسُكُكَ أَوْ قَدْ خَرَجْتَ مِنْ مَكَّةَ وَ إِنْ خَرَجْتَ بَعْدَ نِصْفِ اللَّيْلِ فَلَا يَضُرُّكَ أَنْ تُصْبِحَ فِي غَيْرِهَا» به نظر می‌رسد مراد از وجوب بیتوته در لیالی تشریق همان شب اول و دوم است و الا شب سوم از ایام تشریق در شرایط خاصی واجب می‌شود و اگر واجب نباشد، بیتوته در آن شب مستحب می‌باشد. ظاهر عبارت «فَإِنْ بِتَّ فِي غَيْرِهَا فَعَلَيْكَ دَمٌ» تصریرح به این مطلب دارد که اگر بیتوته را در همه‌ی شب‌ها ترک کنی یک گوسفند باید دهی. در روایت نهم از این باب که آن را کلینی از علی ابن ابراهیم نقل کرده‌است آمده است « َوَاهُ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ مِثْلَهُ وَ زَادَ وَ سَأَلْتُهُ عَنِ الرَّجُلِ زَارَ عِشَاءً فَلَمْ يَزَلْ فِي طَوَافِهِ وَ دُعَائِهِ وَ فِي السَّعْيِ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ حَتَّى يَطْلُعَ الْفَجْرُ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ كَانَ فِي طَاعَةِ اللَّهِ» مضمون این روایت این است که حاجی یک شب از بیتوته را ترک کرده است زیرا اعمال مکه را باید یک بار انجام داد مخصوصاً که سعی مستحب در شرع وجود ندارد. پس بر اساس این روایت می‌توان گفت یک شب از بیتوته ترک شده است در نتیجه همان یک شب موجب وجوب کفاره است. از این رو لازم نیست که تمامی شب‌ها را ترک کند تا در نتیجه یک کفاره بر او واجب شود.

آیت‌الله مکارم در ادامه بیان روایات مربوط به کفاره ترک بیتوته در منی بیان کرد: روایت دیگر روایت دهم این بابد است که البته سند روایت مجهول است لذا روایت ضعیف است در این روایت آمده است «حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيٍّ عَنْ أَبِي إِبْرَاهِيمَ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ زَارَ الْبَيْتَ فَطَافَ‏ بِالْبَيْتِ وَ بِالصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ ثُمَّ رَجَعَ فَغَلَبَتْهُ عَيْنُهُ فِي الطَّرِيقِ فَنَامَ حَتَّى أَصْبَحَ قَالَ عَلَيْهِ شَاةٌ» آنچه این روایت به آن تصریح دارد این است که به ازای فوت شدن هر شب از بیتوته در منی باید یک گوسفند به عنوان کفاره قربانی شود. در روایت چهاردهم این باب که باز به سبب وجود عبد الغفّار الجازی مجهول الحال در سند آن روایت ضعیفی است آمده است «مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ عَبْدِ الْغَفَّارِ الْجَازِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ خَرَجَ مِنْ مِنًى يُرِيدُ الْبَيْتَ قَبْلَ نِصْفِ اللَّيْلِ فَأَصْبَحَ بِمَكَّةَ قَالَ لَا يَصْلُحُ لَهُ حَتَّى يَتَصَدَّقَ بِهَا صَدَقَةً أَوْ يُهَرِيقَ دَماً فَإِنْ خَرَجَ مِنْ مِنًى بَعْدَ نِصْفِ اللَّيْلِ لَمْ يَضُرَّهُ شَيْ‏ءٌ» به نظر می‌رسد تنها روایتی که در آن به مساله تخییر بین صدقه و قربانی اشاره شده است فقط همین است. البته چون سند آن ضعیف است نسبت به این خصوصیت که صدقه می‌تواند از کفاره کفایت کند نمی‌توانیم عمل کنیم. هر چند سایر فقرات آن چون مورد عمل اصحاب قرار گرفته است قابل اعتناست.

وی ادامه داد: در روایت شانزدهم این باب که روایت صحیحه‌ای است آمده است « مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ زَارَ فَنَامَ فِي الطَّرِيقِ فَإِنْ بَاتَ بِمَكَّةَ فَعَلَيْهِ دَمٌ وَ إِنْ كَانَ قَدْ خَرَجَ مِنْهَا فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْ‏ءٌ وَ إِنْ أَصْبَحَ دُونَ مِنًى» مضمون این روایت نسبت به دیگر روایات جدید است در این روایت بیان شده است که اگر کسی در راه منی خوابش برد در صورتی که هنوز در مکه باشد باید کفاره بدهد اما گر از مکه خارج شده باشد نیازی به کفاره نیست. البته به نظر می‌رسد علماء به این بخش از روایت فتوا نداده‌اند. در روایت بیست و سوم این باب نیز آمده است « عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ جَدِّهِ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ بَاتَ بِمَكَّةَ حَتَّى أَصْبَحَ فِي لَيَالِي مِنًى فَقَالَ إِنْ كَانَ أَتَاهَا نَهَاراً فَبَاتَ حَتَّى أَصْبَحَ فَعَلَيْهِ دَمُ شَاةٍ يُهَرِيقُهُ.»در بعضی از روایات فوق از لیالی صحبت بود که ظاهرش در این بود که یک کفاره بیشتر ندارد. و ظاهر روایات دیگر این بود که برای هر شب که بیتوته ترک می‌شود باید یک کفاره‌ی جداگانه ای داد. این در حالی است که به نظر ما قرائنی مبنی بر اینکه برای هر شب باید یک گوسفند کفاره داد وجود دارد.

این مرجع تقلید در تشریح قرائن وجوب یک کفاره برای هر شب تصریح کرد: قرینه‌ی اول در روایتی که دیروز خواندیم بود در این روایت تصریح شده بود که باید سه کفاره بدهد. روایت مذکور روایت ششم همین باب بود که در آن آمده بود «مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ نَاجِيَةَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَمَّنْ بَاتَ لَيَالِيَ مِنًى بِمَكَّةَ فَقَالَ عَلَيْهِ ثَلَاثَةٌ مِنَ الْغَنَمِ يَذْبَحُهُنَّ» البته سند این روایت به جعفر بن ناجیه می‌رسد که مجهول الحال است و باعث می‌شود که این روایت ضعیف باشد به همین دلیل این روایت دلیل نیست بلکه موید سخن ماست.

وی در تشریح قرینه‌ی دوم بیان کرد: این قرینه در صحیحه ی معاویة بن عمار که روایت 9 این باب بود بیان شده است که در آن آمده بود حتی اگر یک شب هم بیتوته را ترک کند باید کفاره دهد. قرینه‌ی سوم در ذیل روایت هشتم این باب آمده است ظاهر این عبارت «إِلَّا أَنْ يَكُونَ شَغَلَكَ نُسُكُكَ» در این روایت نشان می‌دهد که اگر در یک شب مشغول نسک باشی چیزی بر تو نیست و اگر در شبی مشغول نسک نباشی همان یک شب کفاره دارد لذا برای تحقق کفاره لازم نیست که هر سه شب ترک شود تا در نتیجه یک کفاره بر فرد واجب شود بلکه تحقق ترک یک شب نیز کفاره را واجب می‌کند. قرینه‌ی چهارم در صحیحه ی صفوان روایت پنجم این باب بیان شده است که در آن راوی می‌پرسد اگر کسی در مکه به سبب اعمال مکه مانند طواف و زیارت مانده باشد و در نتیجه در منی نباشد نه اینکه در مکه مشغول خواب و استراحت باشد آیا او هم باید کفاره دهد که امام علیه السلام می‌فرماید که کفاره بر چنین فردی واجب نیست. از آنجا که طواف و سعی را در یک شب انجام می‌دهد و مخصوصاً با توجه به اینکه سعی مستحبی در شرع نیست لذا این اعمال در یک شب تمام می‌شود و همان شب اگر فرد مشغول این اعمال نباشد، باید کفاره دهد. علاوه بر این قرائن، فهم مشهور نیز مؤید بر قول فوق است مخصوصاً که بعضی ادعای اجماع نیز کرده‌اند.

آیت‌الله مکارم عنوان کرد: پس بر اساس روایاتی که در آن به لیالی تعبیر شده بود و ظهورشان در این بود که برای ترک هر سه شب باید کفاره داد در نتیجه یک کفاره بیشتر واجب نیست، قربانی در این روایات حمل بر جنس می‌شود. مخصوصاً که در اقوال علماء نیز گفتیم که مشخص نیست که این قول قائل هم داشته باشد و کسی نگفته است که اگر هر سه شب ترک شود باید یک کفاره داد و در عبارت کسانی که ظاهر کلامشان بر این قول دلالت دارد توجیهاتی ذکر شده است. البته چند روایت متعارض که چندان هم صریح در خلاف این قول نیستند یعنی وجوب کفاره برای ترک هر سه شب نیز وجود دارد که آنها را از طریق جمع دلالی حل می‌کنند و اگر اینطور حل نشود در صورت تعارض باید به سراغ روایات قبلی رفت که شهرت فتوایی بر طبق آن‌ها است. مخصوصاً که شهرت روایی هم وجود دارد.