به گزارش مرجع ما (پایگاه اطلاع رسانی مراجع شیعه) به نقل از انصاف نیوز؛

حجت الاسلام عبّاس جعفری فراهانی، کارشناس ارشد تاریخ در یادداشتی به مناسبت 28 صفر المظفر، سالروز رحلت جان گداز اشرف مخلوقات، پیامبر رحمت و کرامت حضرت محمد بن عبدالله (ص) با عنوان «پیامبر اعظم (ص)؛ تشکیل حکومت اسلامی و پیامدهای آن»، نوشت:

اشاره: آشنایی، گزینش و انتخاب الگوی کامل و شایسته، نیاز فطری هر انسان کنجکاو و آرمان گراست. زیرا در گستره ی  وسیع زندگی انسان و رفتارهای کوچک و بزرگ اخلاقی و پیشرفت های او و در همه جوانب و روابط سیاسی، فقهی و فرهنگی جامعه به طور بسیار محسوس، تأثیر گذار هست و کارآیی و نقش زیادی خواهد گذاشت. خداوند حکیم در این باره، پیامبرانی را به عنوان الگو و اسوه، مبعوث نمود تا انسان های خواهان رشد معنوی و تکامل انسانی با مشاهده و مطالعه زندگی آنان، راه سعادت و ترقی و تکامل را طی نمایند. برترین این پیامبران حضرت محمّد بن عبدالله(ص) به عنوان خاتم و اشرف پیامبران الهی می باشد که خداوند شخصیت و زندگی و سیره و رفتار او را به عنوان اسوه و الگوی برای  همه بشر تا روز قیامت قرار داده است. 

اصحاب و یارانی که به او ایمان آورند، همه رفتارهای او را از نزدیک می دیدند و به شدت تحت تأثیر ایشان قرار می گرفتند و چنان در اخلاق و رفتار آنان تأثیر می گذاشت که سر از پا نمی شناختند! یکی از برجسته ترین یاران و دست پروردگان پیامبر(ص)، امام علیّ بن ابی طالب(ع) بود که پروانه وار، گرد حضرت می چرخید و از رفتار و کردار او، درس می آموخت که در خطبه ی نهج البلاغه به آن اشاره فرموده است.

بی تردید شخصیت پیامبر اعظم(ص)، الگو و اسوی کامل و تمام عیار گذشته، امروز و فردای بشریت است. جهان امروز با پیشرفت های فوق العاده ای که در همه ی زمینه ها کرده و به کلی دگرگون شده اما در زمینه های اخلاقی و معنوی محتاج تعالیم معنوی و اخلاقی شناخته شده و تا شناخته ی پیامبر اعظم(ص) می باشد.
با این هدف متن کوتاه زیر را تهیه و در اختیار خوانندگان عزیز گرفت. امید است مورد قبول اشرف مخلوقات و نبی مکرم(ص) واقع شود. ان شاء الله.

۱ ـ ولادت و حوادث همگام با ولادت
خاتم انبیاء و اشرف مخلوقات حضرت محمّد بن عبدالله(ص) بنا به دیدگاه شیعیان اثنا عشری و پیروان اهل بیت(ع) در هفدهم ربیع الأوّل [۱] عام الفیل* (سالی که سپاه فیل به فرماندهی ابرهه، پادشاه حبشه به خانه کعبه در مکّه حمله کردند) در شهر مکّه به دنیا آمد. قبل از تولد، پدرش را از دست داده بود. در شش سالگی مادر بزرگوارش، آمنه بنت وهب، دنیا را وداع کرد و این نوجوان کاملا یتیم شد و تحت سرپرستی جدّش عبدالمطّلب و پسر عمویش ابوطالب قرارگرفت. حوادث و رخدادهای دوران نوجوانی، جوانی، تا چهل سالگی و پس از آن با رویدادهای عجیب و غریبی و خارق العاده ای همراه است که برای هر خواننده و شنونده مسلمان و غیر مسلمانی شگفت انگیز و جذّاب خواهد بود.
خاموش شدن آتشکده فارس، وقوع زمین لرزه و کنده شدن بت ها از محل خود، ناله ی شیطان و… نشانه ی وقوع رخدادی بزرگ و مولودی ارزشمند و با خیر و برکت برای بشریت یعنی وجود نازنین حضرت محمّد(ص) بود که جهان آلوده به ظلم و ستم و کفر و گمراهی را به توحید و خداپرستی و تقوا و کمالات انسانی رهنمون می شود. [۲]

۲ ـ سفر تاریخی به شام و پیش گویی راهبان مسیحی
حضرت پیامبر(ص) دو سفر تاریخی به شام(در دوازده و بیست و پنج سالگی) داشته اند که در سفر اول بَحیرای راهب به حضرت ابوطالب، نسبت به حوادث ناگواری که از سوی یهود در انتظار او خواهد بود، هشدار داد!.

در سفر دوم نسطورای راهب به مَیْسره(غلام خدیجه بنت خُویلِد) نسبت به آینده درخشان پیامبر نوید و مژده داد!. و در این سفر بود که سود فراوانی برای خدیجه به دست آورد و و میسره هم گزارش درست کاری حضرت را به خدیجه اعلام نمود. [۳]

آن حضرت، در بیست سالگی در حِلْف الفضول(پیمان جوان مردان) شرکت کرد. ایشان در همین ایّام به عنوان”محمّد امین” [درست کار و راست گو] معروف و رفتار و کردار او در میان مردم مکّه و در اوضاع جامعه جاهلی موجب شگفتی و تعجب شده بود. [۴]

۳ ـ ازدواج با خانم خدیجه(س)
در بیست و پنج سالگی با خدیجه بنت خُویِلد(س) که زنی پاک دامن، با تقوا و خدا ترس بود و ثروت زیادی داشت، ازدواج نمود. حضرت خدیجه(س) اختیار مصرف اموال و دارایی خود را به او سپرد. در باره شخصیت، خدمات او به اسلام و پیامبر(ص) و سائر کمالات حضرت خدیجه(س) می باید به طور جداگانه بحث کرد. [۵]

۴ـ تربیت علی بن ابی طالب(ع)
در سیزدهم رجب سی ام عام الفیل، قبل از بعثت، از پدری موحّد[حضرت ابو طالب(ع)] و مادری پاک دامن[فاطمه بنت اسد]، فرزندی در داخل کعبه به دنیا آمد که در شش سالگی با هدف تربیت به منزل پیامبر(ص) و خدیجه(س) منتقل شد. [۶] امام علی(ع) در یکی از خطبه های نهج البلاغه به داستان ارتباط تناتنگ خود و استفاده از تعالیم و معنویات پیامبر(ص) اشاره می کند. [۷]

۵ـ مبعوث شدن به نبوت و رسالت
در حالی که چهل سال از عمر شریف حضرت محمّد(ص) گذشته بود، در بیست وهفتم رجب، خداوند به مردم منّت گذاشت و او را به عنوان”نبیّ، رسول، خاتم و اشرف پیامبران” برگزید. نزدیک به سه تا پنج سال از آغاز پیامبری او به صورت مخفی گذشت و در این مدت با زحمت زیاد، تعداد اندکی از جوانان، اقوام، دعوت او و سخنان قوی ومنطقی تهیدستان و فقیران مانند حضرت علیّ(ع)، حضرت خدیجه(س)، زید بن ارقم، عمّار بن یاسر، مُصعب بن عُمیر، بِلال بن رباح و… را شنیدند به او ایمان آوردند. [۸]
در باره ی چگونگی نزول وی و کیفیت آن، مباحث زیادی در بین نویسندگان مطرح است که خوانندگان محترم جهت اطلاع به منابع تفسیری و تاریخی مراجعه نماید. [۹]

۶ ـ مخالفت های دشمنان
به دستور خدواند پیامبر(ص) مأمور شد پس از سه سال، اقوام و سایر مردم  حجاز را به تعالیم اسلام و قرآن دعوت نماید که در نتیجه، مخالفان پیامبر(ص) که با دعوت الهی او دشمنی می ورزیدند به شیوه ای گوناگون به اذیّت و آزار و شکنجه او وسایر مسلمانان پرداختند که برخی از آن ها مجبور شدند به خارج از شهر مکه هجرت نمایند. در هجرت به حبشه(سال دوم بعثت) گروه پانزده نفره  مسلمانان به رهبری جعفر بن ابی طالب و همراهان او موفّق شدند، آیات قرآن و فرامین الهی را به گوش مسیحیان(از فرقه یعقوبی) و… برسانند و گامی جدید در تبلیغ اسلام بردارند. محاصره مسلمانان در شعب ابی طالب (سال پنجم بعثت)، به مدت چهار سال طول کشید که در واقع تمرینی برای مسلمانان در تحمّل سختی ها و صبر و بردباری در راه خدا بود. [۱۰]

۷ ـ ولادت حضرت فاطمه(س)
با درگذشت تمامی فرزندان پیامبر(ص) که همه از خدیجه بودند، دشمنانان به دعوت پیامبر(ص) و آینده ی دستورات اسلام با نگاه شک و تردید شکست می نگریستند و اظهار خوشحالی کردند و به پیامبر(ص) لقب “ابتر” دادند، ولی با اراده ی خداوند، فرزندی به آن حضرت به نام فاطمه(س) عنایت فرمود.(در این باره، سوره کوثر نازل شد که موجب خشم و عصبانیت دشمنانان را فراهم نمود. در باره شخصیت و مقامات عصمت و سائر کمالات انسانی و معنوی آن حضرت می باید در منابع و کتاب های روائی شیعه و اهل سنت تحقیق نمود که البته آثار خوبی نیز در باره ایشان منتشر شده است).

۸ ـ از دست دادن بانو خدیجه(س) و حضرت ابوطالب(ع)
در سال دهم بعثت با درگذشت حضرت خدیجه و حضرت ابوطالب، دو یار و پشتیبان واقعی و ارزشمند خود، آزمون سختی برای پیامبر(ص) پیش آمد. البته حادثه ی معراج و سِیْر به آسمان ها، به نوعی جبران اذیت ها، و دشواری های روحی پیامبر(ص) و مسلمانان بود که عجائب قدرت الهی و نشانه ای عظمت پروردگار را خداوند به پیامبرش نشان داد و باعث استحکام و ایمان بیشتر مسلمانان و آینده ی درخشان گسترش اسلام بود. [۱۱]

۹ ـ توطئه ی قتل پیامبر(ص) و هجرت های تاریخ ساز
پیامبر اکرم(ص) به همراهی زید بن حارثه و علی بن ابی طالب(ع) به هدف تبلیغ دستورات الهی، ابتدا به طائف(هفتاد و دو کیلومتری مکّه) سفر کرد و پس از ده روز به مکه بازگشت پیامبر(ص) مصعب بن عمیر را به یثرب فرستاد تا به آنان قرآن بیاموزد، و به اسلام دعوت نماید.
جذابیت آیات قرآن ولحن شیوا و شیرین همراه با محتوای عالی آن، و خستگی از بت پرستی و شرک، عامل اساسی جذب مردم به ویژه جوانان به دستورات اسلام بود. این مسایل باعث شد تا جمعیت مسلمانان در یثرب افزایش یابد و حتی زمینه ی مهاجرت مسلمانان مکّه به سوی یثرب فراهم شود.
پس از کشف توطئه ی قریش در دارالندوة(محل تصمیم گیری های مهم قریش) و آگاه شدن پیامبر(ص) آن حضرت مأمور شد تا یک نفر را به جای خود در بستر بخواباند و شبانه از مکّه خارج شود. [۱۲] با این هجرت تاریخی، توطئه ی قتل و ترور پیامبر(ص) ناکام ماند و احساس خطر قریش از سوی یثربیان تحقق پیدا کرد.

۱۰ ـ تشکیل حکومت اسلامی و پیامدهای آن
با هجرت تاریخی پیامبر(ص) که به صورت معجزه و امداد الهی انجام شد و استقبال پر شکوه و بزرگ مردم یثرب از ایشان، زمینه برای اقدامات بزرگ مانند ساخت مسجد، پیمان برادری و اخوّت عمومی و خاص مهاجران و انصار، هجرت سائر مسلمانان به شهر یثرب، مبداء شدن تاریخ، تغییر نام یثرب به نام مدینة النبی(ص)، تشکیل نیروهای دفاعی از شهر پیامبر(ص)، مسلمانان و غیر مسلمانان و…آغاز شد. از طرف دیگر، پیامبر و مسلمانان با توطئه های منافقان و طائفه های لجوج یهودی و مسیحی و مشرکان مکّه، تغییر قبله و… مواجه شدند. [۱۳] پیش آمدن جنگ های بدر، احد، بنی نضیر، بنی قریظه و بنی المصطلق، احزاب(خندق)، پیمان رضوان و صلح حدیبیه(فتح مبین)، جنگ خیبر، نامه نگاری با پادشاهان و رهبران کشورها و مناطق بزرگ جهان مانند ایران، روم، حبشه، مصر، شام و یمامه و پاسخ منفی و سکوت و مخالف آنان، جنگ موته، فتح مکه و پیمان شکنی کفار قریش، عفو عمومی پیامبر(ص)، جنگ حنین، جنگ تبوک و جانشینی امام علی(ع) در مدینه، نزول سوره برائت و ابلاغ در مراسم حج توسط حضرت علی(ع)، حجّة الوداع در سال دهم هجرت، داستان مباهله با مسیحیان نجران، واقعه غدیر خمّ و اعلان جانشینی پیامبر(ص) و امامت مولا علیّ بن ابی طالب(ع) و یازده فرزند از نسل او و حضرت فاطمه زهرا(س)، اعزام سپاه اسامة بن زید، نامه ای که وصیت نامه ای که نانوشته ماند! و بالاخره بیماری و کسالتی که منجر به ارتحال ملکوتی خاتم پیامبران و اشرف مخلوقات جهان و الگو و اسوه بشریت در فضائل و کمالات انسانی حضرت محمّد بن عبداله (ص) در بیست و هشتم ماه صفر المظفّر سال یازدهم هجری[۱۴] از شصت و سه سال عمر ارزش مند و مملوّ از برکات جاویدان مانند نزول قرآن کریم و سنّت نبوی(ص) شد از دیگر حوادث و اتفاقات مهمّی هست که هر کدام در جای خود، شایسته بحث و بررسی مفصّل می باشد. علاقه مندان و دوست داران ارجمند را به مطالعه دقیق منابع معرفی شده در ادامه ی این نوشتار کوتاه ارجاع می دهم.

پی نوشت ها:
[۱]- طبرسی، اعلام الوری بأعلام الهدی ج۱ ص؛ مجلسی، بحار الأنوار ج ۱۵ ص۲۵۰، مرحوم شیخ کلینی، معتقد است در دوازدهم ربیع الأول بوده است.
* گفته می شود؛ این سال، برابر با ۵۷۰ میلادی بوده است(به کتاب تاریخ اسلام تألیف دکتر علی اکبر فیّاض ص۶۲ مراجعه شود).
[۲]-  کلینی، اصول الکافی ج ۱ ص ۴۳۹؛ مسعودی، مروج الذهب ج ۲ ص ۲۷۴٫
[۳]-  ابن هشام، السیرة النبویة ج۱ ص۱۹۴؛ ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج۱ ص۲۱؛ مجلسی، بحار الأنوار ج۱۶ ص۲۲؛ عاملی، الصحیح من سیرة النبی الأعظم(ص) ج۱ ص۹۱؛ یوسفی غروی، مختصر تاریخ اسلام ص۱۳۸٫. برخی از مستشرقان این سفر را بهانه ای برای تحریف وحی الهی و دستورات قرآنی قرار دهند که قطعاً اتهامی بیش نیست!؛ پیشوائی، تاریخ اسلام… ص۱۱۳).
[۴]- ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ج۱۴ ص۱۲۹؛ یوسفی غروی، مختصر تاریخ اسلام… ص۱۴۲٫
[۵]-  ابن هشام، السیرة النبویة ج۱ ص۱۰۰؛ ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج۲ ص۳۹؛ پیشوایان هدایت؛ خاتم انبیاء، محمّد مصطفی(ص) ج۱ ص۸۸٫
[۶]- ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی طالب(ع) ج۲ ص۱۸۰؛ ابو الفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین ص۱۵؛ طوسی، الآمال ص۶۴۴؛ پیشوایی، تاریخ اسلام… ص ۱۲۲٫
[۷]- سید رضی، نهج البلاغه، خطبه ی قاصعه(شماره ۱۹۲)؛  ابن اثیر، الکامل فی التاریخ ج۱ص۲۷٫
[۸]- ابن سعد، الطبقات الکبری ج۱ ص۱۹۹؛ السیرة النبویة ج۱ ص۳۶۹؛ مجلسی، بحار الأنوار ج ۱۸ ص۱۸۵٫
[۹]- طبرسی، مجمع البیان ج۱۰ ص۳۸۴؛ کمال الدین و تمام النعمة ج۱ ص۸۵؛ معرفت، التمهید فی علوم القرآن ج۱ ص۴۹؛ پیشوایی، تاریخ اسلام… ص۱۳۳٫
[۱۰]- طبرسی، تاریخ الاُمم و الملوک ج۲ ص۲۲۱؛ بلاذری ، انساب الأشراف ج۱ ص۱۹۷؛ اعلام الوری… ص۴۵٫
[۱۱]-  ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج۲ ص۲۹؛ طبرسی، اعلام الوری ص۵۳(در کتاب تاریخ اسلام… تالیف استاد پیشوائی ص۱۶۹، تحلیل جامع و کاملی از موضوع همسران پیامبر(ص) و شخصیت آنان مطرح شده است).
[۱۲]-  سوره ی انفال(۸) آیه ۳۰ "واذ یمکر بک الذین کفروا لیثبتوک او یقتلوک او یخرجوک و یمکرون و یمکر الله والله خیر الماکرین".
[۱۳]-  ابن هشام، السیرة النبویة ج ۲ ص ۶۷؛ طبری، تاریخ الاُمم و الملوک ج۲ ص ۲۴۲؛ پیشوائی، تاریخ اسلام(از جاهلیت تا رحلت پیامبر اسلام صلّی الله علیه وآله) ص ۱۸۹ تا ۳۴۴ و منابع دیگر…(مطالعه این کتاب ارزشمند را به دوست داران مباحث تاریخ اسلام و پیامبر"ص" توصیه می کنم).
[۱۴]-  ابن سعد، الطبقات الکبری ج ۳ ص ۲۷۲؛ ابن واضح، تاریخ الیعقوبی ج ۲ ص ۱۷۸؛ حلبی، السیرة الحلبیة ج ۳ ص ۴۵۴؛ مجلسی، بحار الأنوار ج ۲۲ ص 514.

*    *    *

* معرفی منابع تاریخ پیامبر(ص)
در بخش پایانی این نوشتار، برخی از منابع و کتاب های مناسب جهت مطالعه و تحقیق و پاسخ های ارائه شده به شبهات مطرح شده از سوی مخالفان و دشمنان اسلام و پیامبر(ص) معرفی می شود. (علاقه مندان به سایت کتابخانه تخصصی تاریخ اسلام و ایران به آدرس http://historylib.com  مراجعه نمایند. یادآور می شوم، معرفی منابع ذیل به معنای تایید کامل محتوای آن ها نمی باشد).
*  نهج الفصاحة؛ مجموعه سخنان پیامبر اسلام(ص)، انتشارات زوّار؛
*  شعاعی از نیّر اعظم؛ حضرت محمّد مصطفی(ص)…، آیت الله سیّد علی حسینی خامنه‌ای[رهبر معظم انقلاب اسلامی]، انتشارات سروش؛
*  سیمای پیامبر اعظم(ص) در آینه نهج البلاغه، محمدتقی مصباح یزدی، موسسه آموزشی، پژوهشی امام خمینی(ره)؛
*  پیامبر رحمت(ص)، عبد الله جوادی آملی، انتشارات اسراء؛
*  فروغ ابدیّت؛ تجزیه و تحلیل کاملی از زندگی پیامبر اسلام(ص)، جعفر سبحانی، بوستان کتاب؛
*  پیشوایان هدایت، خاتم انبیاء؛ محمّد مصطفی(ص)، جلد ۱[ترجمه: اعلام الهدایة؛ محمّد المصطفی(ص) خاتم الأنبیاء؛ المجلد الأول، تالیف المجمع العالمی لأهل البیت(ع)] انتشارات مجمع جهانی اهل بیت(ع)؛
*  حیاة المحرّر الأعظم الرسول الأکرم؛ محمّد(ص)، شیخ باقر شریف القرشی(ره) ۳ جلد، انتشارات مهر امیر المومنین(ع)؛
*  سیره پیامبر اعظم(ص)،۲۰ جلد [ترجمه: الصحیح من سیرة النبی الأعظم(ص)، ۴۰ جلد، تالیف سید جعفر مرتضی عاملی] ترجمه: محمد سپهری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
*  سیرت جاودانه[تلخیص]، ۲ جلد، ترجمه: محمد سپهری، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی؛
*  سیری در سیره نبوی(ص)، استاد شهید مرتضی مطهری(ره)، انتشارات صدرا؛
*  تاریخ تحقیقی اسلام؛ عصر نبوی(ص)، ۴ جلد[ ترجمه: موسوعة التاریخ الإسلامی، ۸ جلد، تألیف محمدهادی یوسفی غروی] ترجمه: حسین علی عربی، موسسه امام خمینی(ره)؛
*  حکمت نامه پیامبر اعظم(ص) [عربی/فارسی]، محمد محمدی ری شهری، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت؛
*  پیامبری و پیامبر اسلام(ص)، ابراهیم امینی، بوستان کتاب؛
*  درس هائی از تاریخ تحلیلی اسلام…، سید محمدهاشم رسولی محلاتی ۴ جلد، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
*  تاریخ اسلام، مهدی پیشوایی، دفتر نشر معارف؛
*  پیامبر رحمت، صدر بلاغی، انتشارات حسینیه ارشاد؛
*  تاریخ سیاسی اسلام؛ سیره سیاسی رسول خدا(ص)، ۲ جلد، رسول جعفریان، سازمان انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی؛
*  سیره ی اخلاقی پیامبر اعظم(ص)، محمدرضا جباری، نشر معارف؛
*  سیره ی پیامبر اعظم(ص) در گذر از جامعه جاهلی، نجف لک زایی، بوستان کتاب؛
*  محمد(ص) پیامبری برای همیشه، حسن رحیم پورازغدی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛
*  داستان پیامبران(ع)، علی موسوی گرمارودی، انتشارات قدیانی؛
*  بررسی تاریخی صلح‌های پیامبر(ص)، حامد منتظری مقدم، موسسه امام خمینی(ره)؛
*  راه محمّد(ص)، سید رضا صدر، بوستان کتاب؛
*  محمّد[ص] پیامبر عدل و آزادی، سید یحیی یثربی، انتشارات علم؛
*  پیامبر اعظم(ص)؛ سیره و تاریخ، محمدباقر پورامینی، دفتر نشر معارف؛
*  سیره ی نبوی(ص)…، ۴ جلد، مصطفی دلشاد تهرانی، نشر دریا؛
*  آنک آن یتیم نظر کرده، محمدرضا سرشار، به نشر؛
*  تاریخ تحلیلی – سیاسی اسلام(ص)،۲ جلد، علی اکبر حسنی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی؛
*  پیامبر اعظم(ص)، جلد ۱،[ برگرفته از کتاب الغدیر... تألیف علامه امینی(ره)] تحقیق و ترجمه: محمدحسن شفیعی شاهرودی، موسسه میراث النبوة؛
*  پیام پیامبر(ص)؛ مجموعه ای از نامه ها، وصایا، سخنان و…، تدوین و ترجمه: بهاء الدین خرمشاهی و مسعود انصاری، انتشارات علمی- فرهنگی؛
*  الگوی کامل؛ نگاهی به سیره اخلاقی پیامبر اکرم(ص)، همت سهراب پور، بوستان کتاب؛
*  محمّد(ص) بر پایه کهن ترین منابع، مارتین لینگز، ترجمه: سعید تهرانی نسب، انتشارات حکمت؛
*  محمّد(ص)؛ پیامبر موعود؛ شرح و بررسی بشارت های کتاب مقدس در باره پیامبر اسلام(ص)…، سعید کریم پور، شرکت چاپ و نشر بین الملل؛
*  زندگی نامه پیامبر اسلام[ص]، کارن آمسترانگ، ترجمه: کیانوش حشمتی، انتشارات حکمت؛
*  تاریخ زندگانی پیامبر اعظم(ص)، محمدهادی یوسفی غروی، دفتر نشر معارف.