سلوک مراجع عظام تقلید، مجموعه گفت‌وگوهایی است که شفقنا برای معرفی این ارکان معظم تشیع به انجام می‌رساند.

حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی، دروس حوزوی را در مقطع خارج فقه و اصول نزد آیات عظام، شبیری زنجانی، شیخ جواد تبریزی، عبدالله جوادی آملی، یوسف صانعی و حسینعلی منتظری خوانده است. او از شاگردان برجسته حضرت آیت‌الله صانعی به شمار می‌رود و همچنان در مجلس معظم‌له که خود، آن را مجلس مذاکره‌ی علمی و فقهی می‌خواند، حشر و نشر دارد. وی که اکنون دانشیار پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامی است، در سال ۱۳۸۵به عنوان پژوهشگر برتر در حوزه دین انتخاب شد.

به گزارش مرجع ما به نقل از شفقنا، حجت‌الاسلام والمسلمین سید ضیاء مرتضوی با اشاره به این که حضرت آیت‌الله صانعی یکی از شاگردان برجسته‌ی حضرت امام خمینی(ره) هستند، اظهار کرد: یکی از دلایل برجستگی این استاد معظم، شجاعت ایشان در به خدمت گرفتن توان علمی و فقهی برای بررسی آرای فقهی موجود و آرای فقهی دیگران و همچنین بازنگری مبانی و ادله در چارچوب موازین اجتهاد شیعی است. تلاشی که ایشان برای حفظ این موازین دارند نیز در زمره‌ی دلایل برجستگی ایشان قرار می‌گیرد. همین موضوع نیز باعث شده است با بیش از ۸۰ سال سن، نشاط و سرزندگی علمی ایشان بحمدالله همچنان حفظ شود.

آیت‌الله صانعی همواره در پی پرسش‌های جدید و طرح مسایل از زوایایی تازه هستند

او با بیان این که آیت‌الله صانعی در همین سنین نیز همواره در پی پرسش‌های جدید و طرح مسایل از زوایایی تازه هستند، گفت: کسانی که با ایشان حشر و نشر دارند، شاهد هستند که مجلس معظم‌له، مجلس مذاکره‌ی علمی و فقهی است. در بسیاری از موارد، تأسف مستمر ایشان، آن است که برخی مشکلات جسمی، مطالعات ایشان را محدود کند و تأکید مستمر ایشان به شاگردان و نزدیکانشان نیز آن است که انشاءالله چنین رویه‌ای را داشته باشند.

استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: از نگاه طلبگی و اجتهادی به نظر می‌رسد آن چه بیش از فتاوای متمایز آیت‌الله صانعی قابل توجه و استفاده است و می‌تواند یک ملاک کلی برای ارزیابی دیدگاه‌های فقهی ایشان باشد، شناخت نوع نگاه ایشان به فقه و رویکردها و مبانی کلی آن است. افرادی که می‌خواهند به نوع نگاه اجتهادی ایشان آگاه شوند که منتج به فتاوای متمایزی شده است، خوب است که به مسایل پیشینی و مرحله مهم‌تر قبل از آن نیز توجه کنند.

او با بیان این که دانش فقه، مثل سایر علوم، روش، منابع و مبانی خاص خود را دارد، اظهار کرد: آنچه فقیه از نگاهی عام و افقی بالاتر در شناخت دقیق‌تر و جامع‌تر و تقویت نتیجه‌بخشی و کارآمدی دستاوردهای فقهی خود به آن احتیاج دارد، شامل برخی شناخت‌ها و نگاه‌های کلی و عام در حوزه‌ی خود دین، شریعت و اجتهاد اسلامی هم می‌شود. این شناخت‌ها و نگاه‌های کلی در حوزه‌ی دین و شریعت و اجتهاد، نقش مهم و حتی بی‌بدیلی در اجتهاد و شکل‌گیری مبانی فقهی فقیه دارند.

آیت‌الله صانعی بر جامعیت و پاسخگویی اسلام به نیازها تأکید دارد

آیت‌الله صانعی نقش اجتهاد در حیات اسلام را مورد تأکید قرار می‌دهند

مرتضوی با اشاره به اینکه نکاتی از آنچه طی سال‌های طولانی در نگاه آیت‌الله صانعی دیده است را فهرست‌وار بیان خواهد کرد، گفت: ایشان بر جامعیت و پاسخگویی اسلام به نیازها تأکید دارد. همچنین نقش اجتهاد در حیات اسلام را نیز مورد تأکید قرار می‌دهند. آیت‌الله صانعی بر اصالت و ریشه‌دار بودن اجتهاد جواهری به عنوان یک روش و اجتهادی متکی بر منابع اصیل تأکید می‌کند و بر دوام بالندگی فقه و اجتهاد نیز تأکید بسیار دارد. البته منظور این نیست که دیگران به این مسایل توجه ندارند؛ بلکه ایشان  تأکید ویژه‌ای بر این نکات دارند و آن فتاوای متمایز را هم در چارچوب این  نگاه کلی از طریق اجتهاد به دست می‌آورند.

آیت‌الله صانعی به شاخص کارآمدی فقه به عنوان یک معیار بر اجتهاد اهتمام دارد

آیت‌الله صانعی تلاش می‌کنند استنباط، همراه با شناخت موضوع بخصوص از نگاه‌های عرفی باشد

او پنجمین نکته در مورد نگاه اجتهادی آیت‌الله صانعی را اهتمام ایشان به شاخص کارآمدی فقه به عنوان یک معیار بر اجتهاد دانست و افزود: یعنی این فتوایی که داده می‌شود چه نتیجه‌ای را در جامعه به دنبال دارد و چه مشکلی را حل می‌کند. این نکته‌ای است که اجمالاً می‌تواند در نوع استنباط فقیه موثر باشد. ششم، اهتمامی است که ایشان به شناخت موضوع و واقع‌گرایی در اجتهاد دارند که استنباط، یک امر کاملاً ذهنی نباشد و همراه با شناخت نزدیک و نسبت به موضوع بخصوص از نگاه‌های عرفی باشد.

آیت‌الله صانعی بر لزوم توجه به دخالت زمان و مکان در اجتهاد تأکید دارند

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ادامه داد: هفتم؛ تأکیدی است که آیت‌الله صانعی بر لزوم توجه به دخالت زمان و مکان در اجتهاد دارند که استاد معظم ایشان حضرت امام هم بر این نکته تأکید ویژه‌ای داشتند. هشتم؛ اهتمام به نقش فهم عرفی از ادله‌ی نفسی در اجتهاد است و ایشان بخصوص به مساله‌ی القای خصوصیت عنایت ویژه‌ای دارند. در مواردی هم بر مساله‌ی تنقیه منات اهتمام دارند، اما مساله‌ی القای خصوصیت در بحث‌های استنباطی ایشان قابل توجه است.

آیت‌الله صانعی به توانایی و گسترش فقه در عرصه‌ی مناسبات اجتماعی اهتمام دارند

او نکته‌ی نهم را تأکید آیت‌الله صانعی بر استواری منطق و متانت اجتهاد شیعی خواند و افزود: تلاش ایشان مثل هر فقیه شیعی دیگر آن است که در چارچوب  موازین اجتهاد شیعی و با حفظ این ملاک‌ها استنباط کنند و به سراغ برخی استحسان‌ها و برخی امور دیگر نرود که نمی‌تواند برای ما حجیت داشته باشد. نکته‌ی آخر هم در نگاه کلی ایشان، اهتمامی است که به توانایی و گسترش فقه در عرصه‌ی روابط و مناسبات اجتماعی دارند. از این منظر هم ایشان نگاهی می‌کنند که مسایل اجتماعی رها نشوند. مواردی که گفته شد، نگاه‌های کلی ایشان در حوزه‌ی فقه است که پیش از مساله‌ی مبانی اجتهادی یا مبانی اصولی آیت‌الله صانعی باید مورد توجه قرار بگیرد.

مرتضوی در توضیح برخی مبانی فقهی آیت‌الله صانعی اظهار کرد: براساس مراجعاتی که به آثار ایشان داشته‌ام و از سوی دیگر، توفیقی که برای استفاده از خدمت ایشان در طول این سال‌ها به دست آوردم، حضرت آیت‌الله صانعی در چارچوب همان موازین اجتهادی گفته شده و به پیروی اساتید خود مخصوصاً حضرت امام رحمت الله علیه (که بارها از آن به اجتهاد جواهری یاد می‌کنند) بر مبانی فقهی متمایز و گاهی منحصر به فرد خود تأکید دارند. آنچه از نگاه علمی و اجتهادی، پیش از فتاوای متمایز ایشان باید مورد توجه قرار بگیرد و  تحلیل علمی شود، همین دسته مبانی ایشان است که در عین متمایز بودن فتوا، به عنوان یک مبنا تأثیر خود را در نوع استنباط ایشان گذاشته‌اند.

آیت‌الله صانعی، همه‌ی انسان‌ها را در ذات خود دارای کرامت می‌دانند

او ادامه داد: به عنوان نمونه ایشان بر لزوم مناسبات انسانی میان همه‌ی انسان‌ها صرف‌نظر از نوع فکر و عقیده‌ی آن‌ها تأکید می‌کند. این نگاه‌ها در سایه‌ی همان مبانی‌یی است که ایشان اعتقاد دارند و همچین نگاهی را به انسان در نگاه و در عقیده‌ی ایشان شکل گرفته است. یکی از آن مبانی، حرمت و کرامت ذاتی انسان است. ایشان معتقد هستند که همه‌ی انسان‌ها به دلیل انسان بودنشان در ذات خود دارای حرمت و کرامت هستند، از ارزش و حقوق انسانی برخوردارند و هیچ کس نمی‌تواند اعتقادات خود را مجوز تعرض به حقوق دیگران یا تصرف در شئون مادی، معنوی، فردی و اجتماعی آن‌ها محسوب کند.

آیت‌الله صانعی بر حفظ جان، مال، آزادی، آبرو و حقوق همه‌ی انسان‌ها تأکید فراوانی دارند

استاد حوزه علمیه قم با بیان این که آیت‌الله صانعی بر حفظ جان، مال، آزادی، آبرو و حقوق همه‌ی انسان‌ها تأکید فراوانی دارند، گفت: اگر استثنایی هم وجود دارد، پیامد عوامل عارضی و بیرونی است؛ اختصاص به دسته‌ی خاصی ندارد و اعتقادات هم در آن نقشی ندارد. برای مثال ایشان معتقد هستند همانگونه که غیبت کردن و بدگویی نسبت به یک شیعه جایز نیست، درباره‌ی دیگران (چه مسلمان باشند و چه غیرمسلمان) جایز نیست. در مثالی دیگر ایشان در ثبوت حد قذف، میان شخصی که قذف شده -چه مسلمان باشد و چه غیرمسلمان- فرقی نمی‌گذارد. حد قذف به معنای حد نسبت نارواست یعنی اگر کسی به دیگری نسبتی ناروا دهد، حد می‌خورد.

او ادامه داد: نظر آیت‌الله صانعی در باب قصاص و دیه هم که بارها گفته شده است؛ حتی در مورد وجوب کفاره که به خاطر ارتکاب قتل در قرآن مطرح شده است، ایشان می‌فرماید اختصاص به قتل مسلمان ندارد و شامل غیرمسلمان هم می‌شود.

آیت‌الله صانعی معتقدند نداشتن اعتقادات اسلامی، مایه‌ی نجاست شخص نمی‌شود

مرتضوی با بیان این که آیت‌الله صانعی نگاه خاصی نیز به کفار دارد، اظهار کرد: ایشان اعتقاد دارد مُعاهَد بودن بر پایه‌ی پذیرش و پیوستن به همان معاهدات عمومی بین­المللی تحقق پیدا می‌کند؛ یعنی لازم نیست حتماً یک قرارداد خاص با یک غیرمسلمان بسته شده باشد. همچنین ایشان معتقدند نداشتن اعتقادات اسلامی، مایه‌ی نجاست شخص نمی‌شود. بر این اساس از نگاه ایشان غیرمسلمان‌ها هم پاک هستند، چه اهل کتاب باشند و حتی غیر اهل کتاب باشند یعنی حتی اعتقادی به خدا نداشته باشند. در مورد ازدواج هم ایشان چنین نظری دارند. البته دسته‌ی سومی که کافر معاند هستند، اقلیتی هستند که حسابشان جدا است.

او با تأکید بر این که حضرت آیت‌الله صانعی یک نگاه انسانی به انسان دارند و حقوق انسانی را قایل هستند، گفت: نوع نگاه ایشان به انسان باعث شده است که حتی آیه‌ای مانند «یا ایها الناس انا خلقناکم من ذکر و انثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لتعارفوا ان اکرمکم عندالله اتقیکم» را مختص مسلمان‌ها یا حتی موحدان ندانند. ایشان می‌فرماید که تقوا هم ملاک عامی است و در این آیه برای ارزش‌گذاری بین انسان‌ها به کار برده شده است؛ بنابراین نباید در چارچوب پایبندی به آموزه‌های اسلامی یا حتی توحیدی یا ادیان آسمانی معنا و  تفسیر شود.

حضرت آیت‌الله صانعی بین کافر و غیرمسلمان فرق می‌گذارند

استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: آیت‌الله صانعی مانند برخی فقهای دیگر قایل است که وقف و وصیت به نفع غیرمسلمان، هر چند به عنوان مثال برای تعمیر کلیسا و کنیسه باشد، جایز است. خود این نگاه انسانی و این که انسان دارای حرمت و کرامت ذاتی است، منشأ برداشت‌های متفاوتی از ادله در استنباط‌های ایشان شده است. یکی دیگر از مبانی در همین راستا، آن است که حضرت آیت‌الله صانعی بین کافر و غیرمسلمان فرق می‌گذارند. ما معمولاً این گونه هستیم که می‌گوییم انسان یا مسلمان است یا کافر، اما ایشان می‌فرمایند که انسان‌ها از این نظر سه دسته هستند؛ کافر، مسلمان و غیر مسلمان. از نظر کلامی، تفسیری و فلسفی، سایر متکلمین و فلاسفه هم همین نگاه را دارند.

او با بیان این که  بالأخره انسان یا مقصر است یا قاصر، گفت: بر فرض آن انسانی که غیرمسلمان است، اگر مقصر باشد، فردای قیامت معاقب خواهد بود، اما اگر در اعتقادش قاصر بوده و نتوانسته غیر از این تشخیص دهد، اختصاص به نظر آیت‌الله صانعی ندارد؛ مرحوم شهید آیت‌الله استاد مطهری هم همین نظر را دارند که غیرمسلمان‌هایی که افراد صالح و درست‌کاری باشند، حتی اهل بهشت هستند. تفاوت نگاه آیت‌الله صانعی درباره‌ی تمایزهای حقوقی و اعتباری و فقهی است. ایشان بین مسلمان، غیرمسلمان و کافر به عنوان سه موضوع فرق می‌گذارد.

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی  ادامه داد: آیت‌الله صانعی، کافر را کسی می‌داند که حق را تشخیص داده است و با عنادی که دارد، آن را نادیده می‌گیرد و مخالفت می‌کند اما صرف اعتقاد، کسی را کافر نمی‌کند بلکه غیرمسلمان است. طبق نظر ایشان، احکام غیرمسلمان با کافر، متفاوت است. کافر معاند از نظر ایشان نیز همانطور که در قرآن گفته شده است «وجحدوا بها واستیقنتها أنفسهم ظلما وعلوا» از دیگر انسان‌ها جدا می‌کند، اما هر غیرمسلمانی را مقصر نمی‌داند. براساس همین نگاه است که ایشان در مسایلی مثل حکم نجاست و پاکی، حرمت نبش قبر، دادن زکات فطره، ذبح شرعی، ازدواج، ولایت بر فرزند، ارث و حتی تکلیف کفار و احکام شرعی بین کافر و غیرمسلمان فرق می‌گذارد.

از نگاه آیت‌الله صانعی، صرف به شک افتادن یک فرد یا برگشت اعتقادیش، مرتد نمی‌شود

او تصریح کرد: در بحث تحقق ارتداد نیز از نگاه ایشان، صرف این که شخصی به شک بیافتد یا برگشت اعتقادی پیدا کند، ارتداد تحقق پیدا نکرده است. حضرت آیت‌الله صانعی اعتقاد دارند احکام ارتداد بر کسی بار می‌شود که ارتدادش به معنای بی‌احترامی و هتک و تکفیر پیغمبر اکرم، متهم ساختن مسلمان‌ها به دروغگویی یا اهانت به مقدسات جامعه‌ی اسلامی باشد. در غیر این صورت و صرف این که کسی از اعتقاد برگشت یا دچار شک شد، احکام مرتد برای او جاری نمی‌شود.

از دید آیت‌الله صانعی، جنسیت در جایگاه انسانی و حقوق اساسی و اجتماعی دخالت ندارد

مرتضوی یکی دیگر از مبانی فقهی آیت‌الله صانعی را این نکته دانست که  جنسیت در جایگاه انسانی و حقوق اساسی و اجتماعی دخالت ندارد و زن و مرد از نظر گوهر و نوع انسانی یک حقیقت هستند و افزود: البته ایشان نمی‌خواهند بگویند بین زن و مرد به عنوان دو جنس یا دو صنف هیچ تفاوتی وجود ندارد؛ خیر! هیچ مکتب و نهاد حقوقی که توجه درست و پایبندی کافی به واقعیت‌های تکوینی و مسایل واقعی زندگی انسانی داشته باشد، نمی‌تواند به کلی تفاوت‌های اعتباری حقوق را نادیده بگیرد. در عین حال این گونه نیست که اصل را بر تمایز و اختلاف بگیریم و گمان کنیم که تفاوت‌های حقوقی به اعتبار زن یا مرد بودن بسیار زیاد است.

آیت‌الله صانعی نگاهی کاملاً انسانی به هر دو جنس زن و مرد دارند

آیت‌الله صانعی به اصل اولیه‌ی اشتراک احکام بین زن و مرد، اهتمام ویژه دارند

او با تأکید بر این که آیت‌الله صانعی نگاهی کاملاً انسانی به هر دو جنس زن و مرد دارند و از این نظر بین آن‌ها فرقی نمی‌بینند، گفت: از طرف دیگر به اصل اولیه‌ی اشتراک احکام بین زن و مرد نیز اهتمام ویژه دارند؛ تا دلیل پذیرفته‌شده و قانع‌کننده‌ای در میان نباشد، دست از اصل اشتراک برنمی‌دارند. ایشان تلاش خاصی نیز در بازشناسی و بازنگری برخی دیدگاه‌های فقهی موجود در زمینه‌ی زن و مرد داشتند و به نتایج متفاوتی هم رسیدند. برای مثال آیت‌الله صانعی در مسایلی مانند مرجعیت، رهبری جامعه، قضاوت، شهادت، دیه، قصاص و امامت جماعت و جمعه بین زن و مرد فرق نمی‌گذارند. عدم تفاوت میان زن و مرد نسبت به تبعیض در ازدواج، ارث زوجه و  قبول نداشتن افضل بودن نماز در خانه برای زن از دیگر نمونه‌های بازنگری در دیدگاه‌های فقهی موجود توسط ایشان است.

آیت‌الله صانعی بر ولایت مادر بر کودک و تقدم آن بر ولایت جد تأکید دارند

آیت‌الله صانعی توجه فراوانی به حاکمیت آموزه‌های عقلی و عقلایی دارند

او با بیان این که آیت‌الله صانعی بر ولایت مادر بر کودک و تقدم آن بر ولایت جد تأکید دارند، گفت: نگاه متمایز دیگر نیز در مورد عدم قصاص مادر -همانند پدر- است، در جایی که فرزند خود را به قتل برسانند. این موارد و موارد مشابه دیگر، نگاه‌های متفاوتی هستند که ایشان با مراجعه به ادله و این که بین زن و مرد در این جهات فرق نیست به آن‌ها رسیدند که محدود به موارد گفته شده نیز نیست. یکی دیگر از محورهای پرتوجه معظم‌له که من گذرا رد می‌شوم، این است که ایشان توجه فراوانی به حاکمیت آموزه‌های عقلی و عقلایی دارند. برای مثال ایشان بر تساوی زن و مرد در شهادت تأکید دارند و یک دلیل آن را نیز همان بنای عقلا برشمردند و از ادله‌ی شهادت مرد، القای خصوصیت کردند.

آیت‌الله صانعی، شرط شیعه بودن قاضی را مربوط به جایی می‌دانند که قاضی می‌خواهد میان خود شیعیان قضاوت کند

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: حضرت آیت‌الله صانعی، شرط شیعه بودن قاضی را مربوط به جایی می‌دانند که قاضی می‌خواهد میان خود شیعیان قضاوت کند. در جایی که قاضی بناست میان غیرمسلمان‌ها قضاوت کند، مساله‌ای نیست که قاضی از دین خودشان باشد. در این موارد نیز به اتکای آموزه‌های عقلایی به این مبانی رسیده‌اند و مساله‌ی قضاوت را به غیرمسلمان و غیرشیعه توسعه دادند. چنان که به اتکای همین تحلیل عقلی، در بحث ربا بین ربای استهلاکی -به تعبیر ایشان- و ربای استنتاجی تفاوت قایل شده‌اند. وقتی فردی پولی را برای سرمایه‌گذاری، تولید و صنعت قرض می‌گیرد، باعث می‌شود که هم خود سود ببرد و هم به آن قرض‌دهنده منافعی برساند، از نظر ایشان و بر مبنای عقلایی و عقلی جرم محسوب نمی‌شود و در نتیجه این بخش آن حرام نیست. در مورد آن بخشی که حرام است نیز ایشان اعتقاد دارند حیله‌هایی که برای آن در برخی منابع  فقهی ذکر شده است، به هیچ وجه نمی‌توانند مجوز باشند.

حاکمیت و توسعه‌ی موضوع عدالت، یکی دیگر از مبانی فقهی آیت‌الله صانعی است

نگاه آیت‌الله صانعی به قلمرو قاعده‌ی نفی عسر و حرج تا حد قابل توجهی متفاوت است

او یکی دیگر از مبانی فقهی آیت‌الله صانعی را حاکمیت و توسعه‌ی موضوع عدالت دانست و افزود: نمونه‌ای از آن فتوای ایشان به تساوی دیه زن و مرد یا مسلمان و غیرمسلمان است که از جمله مبانی مورد اتکا در این فتوا، همین موضوع عدالت است. یکی دیگر از مبانی کلی فقهی ایشان که بسیار هم راهگشا است و در فتاوای ایشان مشاهده می‌شود، حاکمیت گسترده‌ی قاعده‌ی نفی عسر و حرج است. البته این یک حکم قرآنی است و سایر فقها نیز  توجه دارند و بر اساس آن فتوا داده‎‌اند و اختصاص به آیت‌الله صانعی ندارد. در کتاب‌های فقهی هم بارها به اصل مفاد قاعده‌ی نفی عسر و حرج استناد شده است زیرا قاعده‌ای متکی به نصوص قرآنی است و روایی و حکمی قطعی بین فقهای ما به شمار می‌رود. البته نوع نگاه آیت‌الله صانعی به قلمرو قاعده‌ی فقهی نفی عسر و حرج تا حد قابل توجهی متفاوت است.

مرتضوی ادامه داد: برای مثال در بحث فرزندخواندگی که از ایشان استفتاء شده است، به صراحت تأکید کردند که آن احکام وضعی مثل ارث بر فرزندخوانده جاری نمی‌شود اما آن بخش از احکام تکلیفی مانند نگاه و نشست‌وبرخاست اگر بخواهد حدودی که در جاهای دیگر رعایت می‌شود، در اینجا هم رعایت شود، موجب عسر و حرج و مایه‌ی زحمت است و زندگی  مختل می‌شود. اگر آیت‌الله صانعی، احکام نامحرم را بر فرزندخوانده جاری نکردند، بر اساس همین قاعده‌ی نفی عسر و حرج است. گویا سایر فقها در بحث مراجعه‌ی به پزشک نامحرم، همین مطلب را دارند.

سهولت در شریعت از محورهای مورد تأکید آیت‌الله صانعی است

او یکی دیگر از محورهای مورد تأکید آیت‌الله صانعی را سهولت در شریعت خواند و افزود: در نفی حرج، جنبه‌ی سلبی قاعده مطرح است و سهولت در شریعت، نگاهی متفاوت است که خود یک معیار در اجتهاد محسوب می‌شود. بر این اساس نباید این موضوع را همان قاعده‌ی نفی عسر و حرج دانست. این که در برخی روایات از پیامبر اکرم(ص) نقل شده که ایشان فرموده‌اند: «من بر پایه‌ی شریعت دارای گشایش آسان فرستاده شدم» یا امام باقر(ع) فرمود که «خوارج از سر ناآگاهی و نادانی کار را بر خود دشوار گرفتند و دین بسیار گسترده‌تر و وسیع‌تر از آن است» یا به نقل از امیرالمومنین علی(ع) آمده است که «شیعیان ما در گشایشی بیش از مسافت میان آسمان و زمین هستند»؛ همگی نشان می‌دهد که در تشریع الهی نه تنها حرج جایی ندارد، بلکه به صورت ایجابی هم این شریعت و تشریع اسلامی بر پایه‌ی سهولت و سماحت استوار شده است. مگر موضوعاتی مثل جهاد و … که موضوع آن امر حرج باشد. این نکته‌ای است که کمابیش مورد توجه فقهای دیگر نیز بوده است، اما آنچه در این باره از آیت‌الله صانعی سراغ داریم، اهتمامی ویژه‌ است که در به کار گرفتن این مبنا در اجتهاد خود دارند و یک شریعت سهله‌ی واضح‌تری را پیش روی ما می‌گذارد.

آیت‌الله صانعی، اهتمام فراوانی به پاسداشت حقوق مردم تحت‌عنوان حقوق‌الناس دارند استاد حوزه علمیه قم با بیان این که موضوع دیگر که در فتاوای آیت‌الله صانعی تأثیرگذار بوده، محور بودن حقوق مردم جامعه است، اظهار کرد: این نکته را به عنوان یک رویکرد کلی در فقه و فقاهت و اجتهاد ایشان می‌بینیم. بارها شاهد تأکید معظم‌له بر این مساله بودیم و نقشی مورد توجه در فتاوای مختلف ایشان به‌ویژه در مسایل اجتماعی و سیاسی دارد. آیت‌الله صانعی، اهتمام فراوانی به پاسداشت حقوق مردم تحت‌عنوان حقوق‌الناس دارند؛ حقوقی که اختصاص به صنف و دسته‌ی خاصی از مردم ندارد و شامل انسان به عنوان انسان می‌شود از هر نژاد، دین، مذهب، جنس، کشور، جریان و … که باشد.

او ادامه داد: نقطه‌ی محوری این نوع نگاه آیت‌الله صانعی به عنوان یک مبنا که ایشان بارها بر آن تأکید و استناد کرده‌اند، این آموزه و دستور اساسی و حیاتی امام صادق (ع) است که «حق مردم به خود مردم برمی‌گردد و امام یا حکومت بدون خواست مردم، حق دخالت در آن ندارند». این حقوقی است که به خود مردم تعلق دارد. حتی فرق‌گذاری بین حدود الهی و حدود مردمی در روایت هم آمده است؛ حقوق الهی باید توسط امام(ع)، حاکم یا حکومت اقامه شود اما حقوق مردم، حق و اجرای آن نیز برای مردم است.

مرتضوی تصریح کرد: این همه تأکیدی که این مرجع بزرگوار و این استاد معظم، حضرت آیت‌الله صانعی در رهنمود‌ها و فتاوای خود دارند از جمله حق آزادی، اصل حاکمیت و اراده‌ی افراد، حقوق اقوام و اقلیت‌ها، توجه به خواست مردم، رعایت مساوات و عدالت، مخالفت با ویژه‌خواری و رانت‌خواری، نفی خشونت، محدودسازی مشروعیت حکومت به خواست مردم و این که حکومت باید مبتنی بر چارچوب‌های عقلایی باشد، لزوم پایبندی به قوانینی که برخاسته از خواست مردم و نمایندگان واقعی مردم باشد و حتی تأکیدی که ایشان بر حقوق مردگان دارند، همگی به همین اصلی برمی‌گردد که بالاتر گفته شد.

آیت‌الله صانعی نماز گذاردن امام معصوم بر جنازه‌ را بدون رضایت اولیای مرده مجاز نمی‌داند

او با بیان این که آیت‌الله صانعی حتی نماز گذاردن امام معصوم(ع) بر جنازه‌ی کسی را بدون رضایت اولیای مرده مجاز نمی‌داند و غصب محسوب می‌کنند، گفت: در دیدگاهی دیگر نیز امامت جماعت بودن کسی که نمازگزاران، دل خوشی از او ندارند را حرام می‌دانند، در حالی که فقهای دیگر معتقدند مکروه است. اگر کسی چنین کاری انجام دهد، عدالتش نقض می‌شود و دیگر نمی‌توان به چنین امام جماعتی اقتدا کرد.

به اعتقاد آیت‌الله صانعی در دوره‌ی غیبت، دلیل محکمی بر اجرای حدود شرعی نداریم

به اعتقاد آیت‌الله صانعی در دوره‌ی غیبت باید مجازات تعزیری را جایگزین حدودی کرد که در این دوره جاری نمی‌شود

او تصریح کرد: برخی فقها مانند ابن ادریس و محقق حلی صاحب شرایع یا از متأخران مثل میرزای قمی یا از معاصران مثل آیت‌الله سید احمد خوانساری و خود حضرت آیت‌الله صانعی معتقد هستند که در دوره‌ی غیبت امام زمان(ع) دلیل محکمی بر اجرای حدود شرعی نداریم. سال‌ها است که ایشان به این نظر تمایل دارند، اما در سال‌های اخیر به صورت قطعی دیدم که نظر ایشان همین است. منتهی تفاوت نظر ایشان با سایر فقها این است که بالأخره جامعه را که نمی‌توان بدون کیفر رها کرد؛ به هر حال برای  افرادی که مخل نظم عمومی هستند، برخلاف قوانین عمل می‌کنند، برخلاف احکام شرعی عمل می‌کنند، باید کاری کرد. نظر ایشان آن است که ما در دوره‌ی غیبت باید مجازات تعزیری را -که طیف وسیعی از شیوه‌های کیفری  را در برمی‌گیرد و باید هم با نظر کارشناسان باشد- جایگزین حدودی کنیم که در این دوره جاری نمی‌شود.

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان این که موضوع قصاص که حق مردم است، ربطی به این حدود ندارد، از بحث بیرون است و در دوره‌ی غیبت هم جاری می‌شود، گفت: نمونه‌ای دیگر مساله‌ی تجاوز به عنف است که ایشان به طور خاص، حساب آن را جدا می‌کنند و حتی به نظر ایشان، اثبات آن متوقف بر شهادت چهار شاهد نیست. آیت‌الله صانعی می‌فرمایند که با دو شاهد هم اثبات می‌شود چون مساله‌ی حقوق مردم و آن کسی که مورد تجاوز قرار گرفته، مطرح است.

او در توضیح نظر آیت‌الله صانعی درباره‌ی خاستگاه و مبنای مشروعیت حکومت، گفت: اگر به صورت سنتی یک تقسیم‌بندی کلی داشته باشیم، معمولاً دیدگاه‌هایی که درباره‌ی مشروعیت حکومت است، نوعاً دو مبنا برای آن ذکر می‌کنند؛ مشروعیت الهی و غیر الهی. این به صورت یک نگاه متعارف و کلیشه‌ای است، اما یک راه‌حل سوم هم در تبیین مشروعیت حکومت وجود دارد. آن راه‌حل این است که خداوند با توجه به فلسفه و چیستی و ماهیت متغیر حکومت در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، کیفیت رفع این نیاز را مثل بسیاری از مسایل فردی و اجتماعی دیگر به خود مردم واگذار کرده و روش و قالب خاصی را برای شکل‌گیری حکومت و نظام سیاسی تشریح نکرده است.

از نظر آیت‌الله صانعی صرف فقاهت، موجب ولایت سیاسی و مشروعیت حکومت نمی‌شود 

مرتضوی ادامه داد: آن که مورد نظر شارع بوده، فقط الزام بر برخی ملاک‌ها و معیارها است؛ معیارهایی که نوعاً همان معیارهای عقلایی است و بشر، بخصوص نخبگان جوامع انسانی بر اساس شناخت فکری و فهم نظری خود طی تجربه‌های فراوانی که داشتند به دست آورده‌اند. تا آنجا که بنده دیدم و در استدلالات و پاسخ‌های فقهی حضرت آیت‌الله صانعی نیز منعکس شده، سال‌ها است که با چنین نگاه و رویکردی به تحلیل و ارزیابی موضوع حکومت پرداخته‌اند. البته در چند سال اخیر، ایشان به صورت روشن‌تری بر این موضوع تأکید دارند. بر اساس همین نگاه است که از نظر ایشان صرف فقاهت، نه موجب ولایت سیاسی و نه موجب مشروعیت حکومت می‌شود.

آیت‌الله صانعی تأکید دارند که عمل رهبران جامعه باید طوری باشد که محبوب‌القلوب باقی بمانند

او تصریح کرد: حضرت آیت‌الله صانعی در این مورد معتقدند اینطور نیست که گفته شود در دوره‌ی غیبت، فقط فقها می‌توانند و باید عهده‌دار حکومت شوند. مگر این که مردم یا نخبگان آن‌ها به عنوان نمایندگان خرد جمعی یا نماد خواست عمومی -ولو بر اساس ملاک اکثریت و اقلیت- مصلحت عمومی خود را در این می‌بینند که امور را به دست یک یا چند فقیه بسپارند. علاوه بر این ایشان تأکید دارند که حاکم و رهبران جامعه باید به گونه‌ای عمل کنند که مایه‌ی جلب مودت و محبت مردم به سوی خودشان باشد و محبوب‌القلوب باقی بمانند.

آیت‌الله صانعی، باور و اعتقاد مردم را در اصل مشروعیت حکومت دخیل می‌دانند

او با بیان این که آیت‌الله صانعی، باور و اعتقاد مردم را در اصل مشروعیت دخیل می‌دانند، گفت: ایشان  معتقدند چون حکومت متعلق به مردم و حق آن‌ها است و به خود مردم برمی‌گردد، باید مردم یا نخبگانی که نماینده‌ی خواست عمومی و نماینده‌ی مردم هستند، نسبت به شکل حکومت و افرادی که می‌خواهند متولی شوند، نظر دهند تا حکومت، مشروعیت و اعتبار پیدا کند. اگر فردی بخواهد به مبانی فقهی یا اجتهادیآیت‌الله صانعی دست پیدا کند، باید به این محورهای اصلی گفته شده توجه کند. البته ایشان مبانی اصولی دیگری هم دارند که در فرصتی دیگر باید به آن‌ها پرداخته شود.

استاد حوزه علمیه قم در توضیح مهم‌ترین نوآوری‌ها و درخشش علمی آیت‌الله صانعی اظهار کرد: یکی در اصل روش اجتهادی ایشان و شجاعتی است که در بازنگری دیدگاه‌ها دارند؛ به عنوان امور اجتهادی و اموری که تجدید نظر است. این بخش از نظر روشی و شجاعت علمی که یک فقیه باید داشته باشد، مطرح شد، اما مهم‌ترین مبنای ایشان، نگاهی است که به انسان به عنوان انسان دارند و حقوقی که انسان به عنوان انسان در دیدگاه ایشان دارد. بر اساس همین مبنا است که بخش عمده‌ای از مسایلی که ذکر کردم را می‌توانیم تحلیل کنیم.

او ادامه داد: برای مثال فتاوای مختلفی که ایشان در تساوی میان مسلمان و غیرمسلمان، البته به استثنای کافر معاند دارند؛ فتاوایی که آیت‌الله صانعی در مسایل زنان دارند و همچنین این بحث که مشروعیت حکومت به خواست مردم است؛ حتی مساله‌ی حاکمیت قاعده‌ی نفی عسر و حرج، سهولت در شریعت و موضوع حاکمیت عدالت. همه‌ی این موارد به نوع نگاهی برمی‌گردد که یک فقیه مثل ایشان به انسان دارد؛ حال ممکن است بخشی پررنگ‌تر و بخشی مقداری کمرنگ‌تر باشد.

او با بیان این که دین و شریعت می‌خواهد در خدمت انسان باشد، گفت: شریعت پیامبر اکرم(ص) نیامده است که مردم را بی‌دلیل به زحمت بیاندازد و مردم را در میان احتیاط‌ها و سخت‌گیری‌هایی گرفتار کند و آن‌ها را به حرج بیاندازد. همانطور که در آیه‌ی «وما جعل علیکم فی الدین من حرج» اساس تشریع بر مبنای نفی عسر و حرج است.

مهمترین دستاورد فقهی آیت‌الله صانعی، نوع نگاه ایشان به انسان به عنوان انسان است

آیت‌الله صانعی در تلاش است از چارچوب اجتهاد جواهری و موازین اجتهاد شیعی بیرون نرود

مرتضوی مهمترین دستاورد فقهی آیت‌الله صانعی را نوع نگاه ایشان به انسان به عنوان انسان خواند و افزود: این یک مبنا در استنباط ایشان است که آثار و نتایج متعددی را به بار آورده است. البته ایشان این‌ موارد را در سایه‌ی ادله اعم از آیات، روایات، عقل و سایر ادله‌ی مورد توجه فقها مستند کردند و اینگونه نبوده است که فقط خواسته باشند بگویند انسان به عنوان انسان دلیل  است. خیر! این نگاه باعث شده است که بتوانند ادله را بر این اساس بازنگری کنند و تلاش آیت‌الله صانعی این بوده است که از چارچوب اجتهاد جواهری و موازین اجتهاد شیعی  بیرون نروند که تلاشی موفق نیز بوده است.

او پیرامون تأثیر تلاش‌های علمی آیت‌الله صانعی بر پویایی فقه شیعی اظهار کرد: طبیعی است که اگر افرادی مورد توجه – نه در سطح ایشان-  نیز سوال و نظری را در یک جامعه‌ی علمی مطرح کند، تأثیر خود را خواهد گذاشت. چرا که حداقل به عنوان یک سوال، شبهه یا مطلبی که بر فرض باید رد شود، مورد توجه قرار می‌گیرد؛ بنابراین به جوانب مختلف آن سخن توجه می‌کنند. وقتی فقیه یا مرجع تقلید شناخته‌شده‌ای مانند ایشان، دیدگاه‌های مختلف علمی را مطرح می‌کند، ممکن است برخی فقها یا افراد دیگر از نظر طلبگی یا اجتهادی نپذیرند و ادله‌ی خاص خود را داشته باشند اما بسیار روشن است که در فضاهای علمی مورد توجه قرار می‌گیرد و ناچار هستند که مورد توجه قرار دهند.

عضو پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی تصریح کرد: ممکن است در مقام قانون‌گذاری یا در مقام تقلید، به هر دلیلی، آن گونه که باید به آن توجه نشود اما این دیدگاه‌ها موضوع پنهانی نیست و تأثیر خود را در سطح محافل علمی، مقالات، کتاب‌ها  و حتی درس‌ها خواهد گذاشت. این موضوعات نیز مانند سایر امور علمی در طول زمان، آثار خود را نشان می‌دهد؛ چنان که در حدود بیست سال اخیر، کم و بیش آثار دیدگاه‌های ایشان را حتی در برخی از مراکز قانون‌گذار دیده‌ایم.