امر به معروف و نهى از منكر در لغت
امر همان گونه كه لغت شناسان گفته اند به معنى طلب فعل و نهى به معنى طلب ترك است . طلب درخواست قولى را گويند. چنانكه صاحب جواهر مقتضاى ظاهر لفظ «امر و نهى» را درخواست زبانى و شفاهى دانسته است.  و در مقابل علامه طباطبائى(قدس سره)در ذيل آيه (الَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبُخْلِ)  مى فرمايد: همان گونه كه امر با قول محقق مى شود با فعل نيز قابل تحقق است و مى فرمايد:
«أمرهم الناس بالبخل إنّما هو بسيرتهم الفاسدة و عملهم به سواء اُمروا به لفظاً أو سكتوا فإنّ هذه الطائفة لكونهم أولى ثروة و مال... ففعلهم آمرٌ و زاجر كقولهم».
امر آنها به بخل همانا با روش فاسد و رفتار آنهاست و تفاوتى ندارد كه در گفتار به آن امر كنند يا ساكت بمانند اين طايفه به خاطر آنكه صاحب ثروت و مال فراوانند... كردارشان مانند گفتارشان امر كننده و بازدارنده است.
همان طور كه مشاهده نموديد ايشان در اين آيه كه لفظ «امر» در آن وارد شده فعل و روش را «امر» دانسته است، گرچه به صورت ضمنى و غير مستقيم و بدون استفاده از لفظ صورت پذيرفته است.
كلمه «معروف» و «منكر» نيز در لغت چنين معنى شده است:
«والمعروف اسم لكلّ فعل يُعرَف بالعقل أو الشرع حسنه».
«معروف اسمى است كه براى هر عملى كه خوبى آن از نظر عقل و يا شرع مسلّم است به كار مى رود».
«والمنكرُ كلّ فعل تَحكمُ العقول الصحيحة بقبحه».
«منكر هر عملى را گويند كه خرد سالم به زشتى آن حكم نمايد».
نتيجه اينكه: امر و نهى در لغت به معنى طلب فعل و طلب ترك است، و بنا بر آنچه مقتضاى ظاهر لفظ امر و نهى است; درخواست، زمانى كه شفاهى و زبانى صورت پذيرد از آن به «أمر» تعبير مى شود. لذا «امر به معروف» به معنى درخواست امور پسنديده عقلى و شرعى است و «نهى از منكر» به معنى بازداشتن و يا طلب ترك امور ناپسند است.
امّا تهديد، و زدن و حبس و جرح و ايلام و قتل از شمول معنى امر و نهى خارجند. هر چند ممكن است با توجه به قراين و شواهد، بر عمل و روش و سيره فرد مانند گفتار او اطلاق امر و نهى نمود، همان طور كه علاّمه طباطبائى در ذيل آيه 37 سوره نساء عمل و روش را نيز مانند گفتار به يكى از معانى امر گرفته است.
ما براى اثبات ادعاى خود به دلايل ذيل استناد مى كنيم.
دليل اوّل: ظهور لفظ امر به معروف و نهى از منكر
ظهور كلمه امر به معروف و نهى از منكر كه در ادله آمده است بر بيش از تلفظ و امر و نهى زبانى دلالت ندارد، و صاحب جواهر(قدس سره) نيز بر اين امر اذعان نموده و مى فرمايد: مقتضاى امر و نهى بيش از طلب قولى نمى باشد و آنچه كه مربوط به ضرب و جرح در مراتب امر به معروف و نهى از منكر مى باشد از دلايل و فتاواى اصحاب استفاده مى گردد نه از ماده امر و نهى و دلالت لفظى آن:
«إذ لا يخفى على من أحاط بما ذكرناه من النصوص و غيرها: أنّ المراد بالأمر بالمعروف و النهي عن المنكر الحمل على ذلك بإيجاد المعروف و التجنّب من المنكر، لا مجرّد القول و إن كان يقتضيه ظاهر لفظ الأمر و النهى».
«بر كسى كه به روايات مذكور و غير آن احاطه دارد پوشيده نيست كه مراد از امر به معروف و نهى از منكر وادار نمودن به آن به وسيله ايجاد معروف و دورى از منكر است. هر چند ظاهر لفظ امر و نهى و مقتضاى آن بيش از مجرّد قول نيست، ليكن در ايجاد امر و نهى به قول اكتفا نمى شود».
و سپس رواياتى  را نقل مى نمايد كه بيش از طلب قولى و عملى و التماس و خير خواهى از آن استفاده نشده است و شامل خشونت و تهديد و ضرب و شتم نمى شود و در انتها تصريح مى فرمايند كه ما «ضرب» را از دلايل و فتاوى به دست آورديم.
«لكن ماسمعته من النصوص و الفتاوى الدالة على أنهما يكونان بالقلب واللسان واليد».
ناگفته نماند، در ادامه بر عدم صحت برداشت ايشان از ادله، دلايلى اقامه خواهيم نمود.
دليل دوّم: سياق آيات
سياق آياتى كه در مورد امر به معروف و نهى از منكر وارد شده و در كنار آن همگان را به پرهيز از اختلاف و دعوت به اتحاد فرا خوانده است، به ما مى فهماند كه «ضرب و جرح» نمى تواند يكى از مراحل امر به معروف و نهى از منكرى باشد كه انجام آن موجب تأليف قلوب و نهادينه شدن رفق و مدارا در جامعه مى گردد.
توضيح آنكه: اگر بگوييم امر به معروف و نهى از منكر مذكور در آيات مرحله ضرب و شتم را هم شامل مى شود دو دستور كاملاً متناقض در يك يا دو آيه در كنار هم آمده است كه سياق را نامتناسب ساخته و وحدت آن را بر هم زده و فصاحت آن را نيز مخدوش مى گرداند و بر اساس نظر مشهور كه ضرب و شتم را به عنوان يك مرحله از امر به معروف و نهى از منكر مى داند ناگزيريم اين آيات را چنين معنى كنيم: با هر شكل و شيوه و با هر وسيله ولو با قتل و ضرب و تهديد ـ كه يقيناً باعث كدورت و رنجش مى شود ـ ديگران را دعوت به كار خير كنيد و در عين حال با يكديگر دوست و مهربان و متحد باشيد و از اختلاف بپرهيزيد.
بسيار روشن است هيچ فرد حكيمى چنين سخن نمى گويد، و اين معنى بر كسى كه با لحن آيات قرآن آشنايى داشته باشد پوشيده نيست.
در ذيل به برخى از اين آيات اشاره مى نماييم و ذوق و طبع سليم شما را به كرسى قضاوت مى نشانيم.
1 ـ آيه 103 و 104 سوره آل عمران
(وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُم بِنِعْمَتِهِ إِخْوَاناً وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَة مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُم مِنْهَا كَذلِكَ يُبَيِّنُ الهُ  لَكُمْ آيَاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ«103» وَلتَكُن مِنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَأُولـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ«104»)
«به ريسمان الهى چنگ بزنيد و متفرق نشويد و ياد آوريد نعمت خداوند بر شما را كه دشمن بوديد پس با نعمت او برادر شديد و بر آستانه دوزخ كينه و اختلاف بوديد، پس خدايتان از آن نجات داد خداوند اين چنين دلايل و نشانه هايش را بر شما آشكار مى سازد بايد شما امتى دعوت كننده به خير باشيد كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و آنان همان رستگارانند.
چنانكه ملاحظه نموديد خداوند متعال در اين آيات مى فرمايد: مسلمانها با يكديگر متفق شويد و نعمت خدا را بر خويش ياد آريد ـ و همان گونه كه علاّمه طباطبائى(قدس سره) در ذيل اين آيات فرموده است نعمتى كه در اينجا وجود دارد نعمت اتحاد و اجتماع است يعنى آتش اختلاف و كينه از بين شما رخت بر بسته و شما با يكديگر متحد شده ايد ـ   پس، از «حبل الله» ريسمان خداوند دست بر نداريد».
حال شما قضاوت كنيد. كدام فرد سخن دان و حكيمى مى تواند بلافاصله بعد از اين آيه كه از مهر و محبت و برادرى و دورى از آتش اختلافات سخن گفته است بگويد اگر يكى از شما خلافى مرتكب شده او را به هر وسيله باز داريد گرچه به درگيرى و زد و خورد بيانجامد.
چگونه سفارش به اتحاد با سفارش به آنچه كه از لوازم لاينفك آن اختلاف و كدورت است مى تواند در يك جا جمع شود، آيا اين سخن با سياق آيات سازگار است؟ يا مناسب تر اينكه بگوييم آيه در مقام بيان اين است كه: حال كه بوسيله اسلام به اين درجه و جايگاه رسيديد، اختلافات را كنار بگذاريد و امر به معروف و نهى از منكر نماييد، در عمل و زبان نسبت به هم خير خواهى كنيد، فاعل منكر و تارك معروف را به شكلى كه باعث تفرقه و اختلاف نشود به كار خير دعوت نماييد و از كار شرّ بازش داريد.
لذا با توجه به سياق آيات قبل و بعد نمى توان از «امر» مطلق وادار نمودن فرد به انجام معروف و از «نهى» ترك منكر به هر شيوه و روش را فهميد.
معروف است كه شخصى قرآن مى خواند و اين آيه را چنين تلاوت مى كرد، (والسارق والسارقة فاقطعوا ايديهما جزاءاً بما كسبا نكالاً من الله و الله غفور حكيم)
چوپانى از آن جا مى گذشت به قارى گفت: آقا اشتباه خواندى دوباره بخوان. دوباره خواند: «والله غفور حكيم». گفت: اشتباه خواندى دوباره بخوان. بار سوم گفت: «والله عزيز حكيم». گفت: حال درست خواندى. آن شخص، از چوپان پرسيد: آيا تو حافظ قرآنى؟ گفت: خير. نه حافظ قرآنم و نه قرآنى همراه دارم، بلكه آشناى با لحن قرآن هستم، و مى دانم كسى كه فرمان به قطع دست دزد مى دهد بايد بگويد: «خداوند توانا و مصلحت انديش، نه خداى مهربان!». لذا از لحن آيات مى توان فهميد كه اگر بر فرض لفظ «امر» ظهورش شامل ضرب و شتم هم مى شد ـ كه چنين نيست ـ در اينجا به طور مسلّم مراد نمى باشد.
2 ـ آيه 110 سوره آل عمران
(كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّة أُخْرِجَتْ لِلْنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللهِ وَلَوْ آمَنَ أَهْلُ الْكِتَابِ لَكَانَ خَيْراً لَهُمْ مِنْهُمُ الْمُؤْمِنُونَ وَأَكْثَرَهُمُ الْفَاسِقُونَ)
«شما بهترين امت از ميان مردم بوديد امر به معروف و نهى از منكر مى كنيد و ايمان به خداوند مى آوريد و اگر اهل كتاب ايمان آورند براى ايشان بهتر بود از آنان مؤمنانند و اكثر ايشان فاسقند».
اين آيه نيز كه در ادامه آيات گذاشته وارد شده است سياقى مشابه آيات پيشين دارد به اين شكل كه ابتدا ترغيب به وحدت مى كند و هشدار به عواقب سوء تفرقه مى دهد و پس از آن به مسئله امر به معروف و نهى از منكر سفارش مى نمايد (ولاتكونوا كالذين تفرقوا و اختلفوا...) الآية  كه وحدت سياق با همان تفسيرى كه بيان شد دليل محكمى است بر اينكه مراد; اعم از هر شيوه و روش در اجراى اين فريضه نيست تا شامل ضرب و جرح و فشار و تهديد گردد.
3 ـ آيه 157 سوره اعراف
(الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الاُْمِّيَّ الَّذِي يَجِدُونَهُ مَكْتُوباً عِندَهُمْ فِي التَّورَاةِ وَالاِْنْجِيلِ يَأْمُرُهُم بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَاهُمْ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُحِلُّ لَهُمُ الطَّيِّبَاتِ وَيُحَرِّمُ عَلَيْهِمُ الْخَبَائِثَ وَيَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَالاَْغْلاَلَ الَّتِي كَانَتْ عَلَيْهِمْ...) الآية.
«آنانكه تبعيّت مى كنند از رسول، نبى اُمّى كه در تورات و انجيل نوشته شده يافتندش ]او كه [آنان را به معروف امرشان و از منكر نهيشان مى نمايد، طيبات را بر آنان حلال و خبيثات را بر آنان حرام، فشارها از آنان برداشته زنجيرها را از آنان مى گشايد...».
در اين آيه به چند مطلب بايد توجه شود:
اول: بى ترديد اوصافى مانند (نبى) و (اُمّى) و (الذى يجدونه مكتوبا عندهم فى التوراة والانجيل) همه مربوط به شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله) به تنهايى است و كارهاى بعدى نيز مانند امر به معروف و نهى از منكر به قرينه همين صفات اعمال شخص پيامبر است. و هم اوست كه حلال مى كند و حرام مى سازد «يحلّ» و «يحرّم»; چرا كه اين عمل تشريع است و شكى نيست كه پيامبر با اذن و اجازه خداوند احكام را تشريع مى نمود، و از سوى ديگر بدون ترديد تنها همراه با منطق و استدلال است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله)يكه و تنها مى تواند از پس اين همه كار بزرگ برآيد و با بيان و دعوت خير خواهانه كه از اساسى ترين اصول تبليغى پيامبران الهى است اين عمل ممكن خواهد بود و سِرّ اعجاز پيامبر(صلى الله عليه وآله)نيز در بهره گيرى از اين شيوه نهفته است. همان گونه كه امام خمينى (سلام الله عليه) به تنهايى با تأسى به پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) و بهره گيرى از همين شيوه انقلاب كرد و نتيجه گرفت، و روشن است كه با استفاده از فشار و تهديد و ارعاب اين عمل معجزه اى نيست كه تنها از طرف پيامبر(صلى الله عليه وآله)امكان پذير باشد بلكه بوسيله ديگران هم قابل تحقق است.
دوّم: چنانكه در لغت آمده «إصر»  به معنى فشار و سختى است، و «أغلال»  جمع «غُل» به معنى زنجير است، و بسيار واضح است كه برداشتن إصر (سنگينى) و غلّ و زنجيرها كه در آيه آمده است بوسيله سنگينى و فشار «ضرب» و «جرح» براى دعوت به معروف و بازداشت از بدى ممكن نيست; چون امر به معروف به آن شيوه خود فشار و سنگينى است، پس به قرينه صدر و ذيل، نمى تواند مراد از امر به معروف و نهى از منكر غير از قول و عمل نيكو از طرف خود آمر بدون فشار و جبر و ضرب و جرح باشد.
4 ـ آيه 71 سوره توبه
(وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضَهُمْ أَولِياءُ بَعْض يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ)
«مردان و زنان مؤمن برخى سرپرست و پشتيبان و دوست يكديگرند امر به معروف و نهى از منكر مى كنند».
كلمه «ولىّ» در لغت به معنى پشتيبانى و سرپرستى همراه با دوستى و رفاقت آمده است  يعنى مؤمنان دوست يكديگرند و به همين دليل براى هم خيرخواهى مى كنند و امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند، و روشن است كه سرپرستى همراه با رفاقت و محبّت با ضرب و ايلام سازگار نيست.
بلكه با مهربانى و رفاقت و اعلام عملى اين امر به شخص مقابل سازگار است آن هم به شيوه اى كه ديگرى باور كند كه آمر، خير خواه اوست.
دليل سوّم: استعمال عرفى كلمه امر
از جمله دلايل ديگر بر اينكه أمر شامل ضرب نمى شود اين است كه امر نه در لغت به معنى ضرب آمده و نه در عرف از امر معنى ضرب فهميده مى شود.
امّا اينكه در لغت به اين معنى نيست بسيار روشن است چرا كه در معناى لغوى گذشت كه امر به معنى طلب فعل است. امّا در كاربرد عرفى نيز به اين معنى استفاده نشده است چرا كه در ميان عرف اگر كسى مشغول زدن ديگرى باشد از او سؤال كنيم كه چه مى كنى و او در پاسخ بگويد او را امر مى كنم پاسخ درستى به پرسش ما نداده است بله مى تواند بگويد: «أضربه ليعمل بأمرى» او را مى زنم تا به امر من عمل كند. كه امر در اينجا از باب اطلاق مسبّب بر سبب در ضرب بكار رفته است. و در هيچ يك از آيات و روايات نيز امر به معنى ضرب نيامده است.
دليل چهارم: انصراف ادلّه واجبات از محرمات
توضيح آنكه: اگر بر فرض هم بپذيريم كه ظهور لفظى «أمر» شامل ضرب و جرح نيز مى شود. چون ادله واجبات از محرمات انصراف دارد ـ همان گونه كه ادله مستحبات از محرمات انصراف دارد ـ پس شامل آنها نمى باشد.
و وجه انصراف آن است كه عقلاء شمول الزام و ايجاب قانونى و شرعى را در موردى كه به وسيله ارتكاب ممنوع قانونى و شرعى (فعل حرام) انجام گيرد خلاف حكمت بلكه قبيح مى دانند; چرا كه ـ قطع نظر از آنكه خود ترويج گناه و حرام مى باشد ـ آتش، آتش را خاموش نمى كند. النار لاتطفئ النار. و اين انصراف در انصراف ادله مستحبات از ادله محرمات بسيار روشن و واضح است. مثلاً اگر شارع به طور مطلق بفرمايد «اكرم الضيف و لو كان كافراً» واضح است كه نمى توان به اطلاق آن تمسك نمود و با شراب و خمر از مهمان پذيرايى نمود، و اطلاق دليل اكرام از اين نوع اكرام حرام كه شارع به آن راضى نيست قطعاً انصراف دارد.
در امر به معروف و نهى از منكر نيز همين مسئله جريان دارد; يعنى دليلى كه مى گويد امر به معروف و نهى از منكر واجب است گرچه در بدو امر، ظهور در همه انواع امر گفتارى و رفتارى و حتى وادار نمودن به وسيله ضرب و جرح داشته باشد امّا قطعاً از نوع حرام آن ـ كه مرحله ضرب و جرح و انواع تصرفات غير مجاز و حرام مى باشد ـ منصرف است، مگر آن مواردى كه دليل قابل اطمينانى بر جواز ضرب و جرح اقامه گردد.
مرحوم مقدس اردبيلى در مجمع الفائدة و البرهان به برخى از اين ادله اشاره نموده است كه نقل آن خالى از فايده نمى باشد.
ايشان در ذيل عبارت ارشاد علامه  در بحث امر به معروف و نهى از منكر زمانى كه به مرحله جرح و قتل و مسئله اذن امام(عليه السلام) برسد پس از نقل عبارت علامه مى فرمايد:
«هذا هو المشهور و يشعر ما نقل فى المنتهى  عن الشيخ بالإجماع و نقل الجواز بغير إذنه عن السيد المرتضى و الشيخ فى التبيان  أيضاً و هو عندى قوى».
«اين رأى مشهور است و آنچه در منتهى از شيخ نقل شده اشعار به اجماع دارد و جواز ضرب و قتل بدون نياز به اذن امام از سيد مرتضى و شيخ در تبيان نقل شده و اين نظر در نزد من قوى است».
و در ادامه پس از نقل دليل سيد مرتضى  بر اينكه در مرحله جرح نيازى به اذن امام ندارد مى فرمايد:
«هذا صحيحٌ لو سلّم وجوب المنع بما أمكن مع الشرائط. و الدليل عليه واضح، و دليل الأمر و النهى لايدل عليه، لأنّ الجرح و القتل ليسا بأمر و لانهى، دليلهما على أكثر من ذلك غير ظاهر، و ليس العقل مستقلاً بحيث يجد قبح المنكر الواقع و حسن الجرح و القتل لدفعه. و الأصل عدم الوجوب، بل لايجوز الإيلام إلاّ بدليل شرعى لقبحه عقلاً و شرعاً، بل لو لم يكن جواز هما بالضرب إجماعياً، لكان القول بجواز مطلق الضرب بمجرد أدلتهما المذكورة مشكلاً».
«عدم نياز به اذن امام سخن صحيحى است اگر قبول كنيم ادله امر به معروف و نهى از منكر دلالت مى كند بر اينكه به هر شكل ممكن واجب است امر و نهى انجام گيرد».
و در ادامه چنين مى فرمايد:
«امّا دليل وجوب امر به معروف و نهى از منكر بر وجوب امر به معروف و نهى از منكر به هر شكل ممكن دلالت نمى كنند زيرا قتل و جرح امر نيستند و ادله بر بيش از امر و نهى قولى دلالت نمى كنند و دليل عقل نيز بر قتل و جرح دلالت ندارد. به اين شكل كه بگويد چون منكر انجام گرفته و يا معروفى ترك شده زدن مانعى ندارد و اگر در وجوب امر و نهى به اين نحو شك نماييم، اصل عدم وجوب است حتى اذيت كردن ]كه مرحله پايين تر از ضرب و جرح است[ نيز بدون مجوز شرعى جايز نيست، چرا كه ايلام بدون مجوز شرعى از نظر عقل و نقل قبيح است. بلكه اگر جواز مرحله ضرب اجماعى نبود اثبات جواز آن بوسيله ادلّه امر به معروف و نهى از منكر مشكل مى نمود».
ذكر يك نكته در كلام مقدس اردبيلى(رحمهم الله) لازم است و آن اينكه ايشان فرمودند اثبات جواز ضرب و جرح به وسيله ادله امر به معروف و نهى از منكر مشكل است كه ظاهراً مراد ايشان اين است كه اگر كسى توانست اين مطلب را از ادله امر به معروف و نهى از منكر اثبات نمايد ضرب و جرح مى تواند يكى از مراحل امر به معروف و نهى از منكر قرار بگيرد و نيازى به ادله اى ديگر براى اثبات آن نمى باشد امّا بنا بر آنچه كه در صفحات قبل به آن اشاره نموديم كه ولو سلمنا كه ضرب و جرح از خود ماده امر و نهى استفاده گردد، و ليكن ما مى گوييم ادله امر به معروف و نهى از منكر از اين مرحله انصراف دارد و شامل آن نمى گردد; چرا كه امر به معروف و نهى از منكر جهت ايجاد اتحاد و رفق و مدارا در بين مردم است كه اساس حكومت ائمه نيز بر آن استوار بوده است.
و از مؤيدات اين مطلب روايتى از عمار بن أبى الأحوص  است كه حضرت پس از اينكه مردم را بر اساس ظرفيتشان به چند گروه تقسيم مى كند اسلام را نيز به هفت سهم تقسيم نموده و مى فرمايد آنكه داراى يك سهم است و تحمل بيش از آن را ندارد بار دو سهم را بر او بار نكنيد و نيز آنكه بار دو سهم دارد سه سهم بر گرده اش نگذاريد. و بعد مى فرمايند: مگر نمى دانى كه امارت و فرمانروايى بنى اميه با شمشير و اكراه و ظلم بنا شده بود ]كه در هم شكست[ و امامت ما با رفق و مداراى با مردم بنا گرديده ]كه هنوز باقى است[.
لذا ادله امر به معروف و نهى از منكر شامل هيچ نحو از تصرف در حقوق ديگران و صدمه زدن و اذيت كردن و تضييع حقوق افراد نمى شود و تنها به دعوت به معروف و طلب ترك منكر اختصاص دارد كه هيچ تزاحمى با حقوق ديگران نداشته باشد. و مسئله «ضرب باليد» كه در عبارات اصحاب جزء مراحل امر به معروف و نهى از منكر آمده است با ظهور لفظى امر و نهى سازگار نيست و بر فرض شمول لفظى، انصراف ادله از اين شكل امر و نهى ثابت است; چرا كه اصل در باب تصرف در حقوق و شئون ديگران به خاطر وجود بناء محكم عقلاء و حكم عقلى بر قبح تصرف در حقوق ديگران، عدم جواز است و نسبت به اين بناء كه از زمان معصوم(عليه السلام)موجود بوده و هست نيز ردعى حاصل نشده است. و همان طور كه آخوند خراسانى در كفايه  فرموده ـ و حق هم همين است ـ هر بنايى حجت است مگر اينكه ردعش احراز شود.
ممكن است كسى بگويد كه ردع صورت گرفته ولى به ما نرسيده است كه در پاسخ مى گوييم: همان گونه كه امام(سلام الله عليه) مكرّر مى فرمود: اگر شارع بخواهد از يك بناى عقلايى ردع نمايد بايد به گونه اى اين ردع صورت پذيرد كه جاى هيچ شك و شبهه باقى نماند و به تعبير خود ايشان با «دهل و سنج» جلوى آن را بگيرد; زيرا نمى توان از بناى عقلاء بوسيله عموماتى كه معارض با عمومات ديگر است جلوگيرى نمود، بلكه بايد ظواهر و نصوص خاصه بر ردع دلالت نمايد، آنچنان كه در مورد قياس ردع صورت پذيرفته و به گونه اى نقل شده است كه «إنّ الشيعة يعرف بترك العمل بالقياس» معيار شناخت شيعه از غير شيعه با ترك عمل به قياس است.
با توجه به ادله اى كه بيان گرديد ثابت گرديد كه امر به معروف و نهى از منكر چيزى جز طلب فعل و طلب ترك بدون اذيت و آزار نيست و حتى روترش كردن براى امرِ به معروفى يا نهى از منكرى اگر باعث اذيت و آزار ديگران شود جايز نمى باشد و ادله مذكوره تمام مى باشد، و ليكن از آنجا كه مبناى ذكر شده برداشت جديدى نسبت به اين دو واجب الهى است جهت استحكام اين مبنا در ادامه از سيره ائمه اطهار(عليهم السلام) در شيوه حكومت و برخورد با مردم و آيات و رواياتى كه در ارتباط با امر به معروف و نهى از منكر و عبارات فقهاء وجوهى براى تأييد بيان مى گردد.
وجه اوّل: سيره و روش ائمه جهت جذب مردم به دين كه اين معنا در روايت  عمار بن أبى الأحوص از امام صادق(عليه السلام) با تصريح بيان گرديده. آنجا كه حضرت مى فرمايد: بناى حكومت بنى اميه بر شمشير و زور بود و حكومت و امامت  ما بر مبناى مدارا و رفق بنا گرديده است، و همين معنا در زيارت جامعه كبيره وقتى ائمه را معرفى مى كند، نيز بيان گرديده «عادتكم الإحسان و سجيّتكم الكرم و شأنكم الحق و الصدق و الرفق» شأن و شخصيت شما صداقت و رفق و مداراى با مردم است كه اينها نقطه مقابل به كارگيرى شمشير و استفاده از خشونت و فشار است.
و در جاى ديگر در مورد اسير مى فرمايد:
«فانّه ينبغي أن يطعم و يسقى و يرفق به كافراً كان أو غيره».
«بر شما باد به اطعام و آب دادن و خوش رفتارى با اسير و در روايات ديگر مى فرمايد گرچه فردا كشته مى شود».
وجه دوّم: رواياتى است كه محدثين در ابواب امر به معروف و نهى از منكر آورده اند كه ممكن است بتوان در تك تك آنها خدشه كرد امّا از مجموع اين روايات مى توان نتيجه گرفت كه محدثين نيز از امر به معروف و نهى از منكر همين معنى را مى فهميدند يا لااقل معناى ظاهر و مصداق بارزش را همين معنى مى دانستند و به همين سبب اين روايات را در ذيل عنوان باب «وجوبهما وتحريم تركهما» جمع آورى نموده اند كه در ذيل به برخى از اين روايات اشاره مى گردد.
1 ـ عن السكونى عن أبى عبدالله(عليه السلام) عن آبائه قال: قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): و الذى نفسى بيده ما أنفق الناس من نفقة أحب من قول الخير.
«رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: قسم به آن كس كه جانم در دست اوست هيچ انفاقى محبوبتر از انفاق سخن خير نيست».
2 ـ عن أباالحسن الإصفهانى عن أبى عبدالله(عليه السلام)قال: قال أمير المؤمنين(عليه السلام)، قولوا الخير تعرفوا به واعملوا به تكونوا من أهله.
«امير مؤمنان(عليه السلام) فرمود: خير بگوييد به آن آشنا شويد به آن عمل كنيد از اهل آن گرديد.»
3 ـ قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): رحم الله من قال خيراً فغنم أو سكت على سوء فسلم.
«رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: خدايش رحمت كند آن كس كه خير گفت پس غنيمت برد يا بر بدى ساكت شد و سالم ماند».
4 ـ عن السكونى عن أبى عبدالله(عليه السلام)، عن آبائه، عن على: قال: قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): من أمر بمعروف أو نهى عن منكر أو دلّ على خير أو أشار به فهو شريك، و من أمر بسوء أو دلّ عليه أو أشاربه فهو شريك.
«على(عليه السلام) از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل نمود كه فرمود: هر كس كه امر به معروف يا نهى از منكر نمايد و يا به خيرى دلالت نمايد و يا به آن اشاره كند پس او شريك ]آن خير[ است و ]همچنين[ هر كس به عمل زشتى امر نمايد يا كسى را به آن راهنمايى نمايد آن شخص در آن فعل زشت شريك است».
كه سياق اين روايت سياق مماشات و گفتار و كردار نيك است نه سياق ضرب باليد و سيف.
5 ـ قال أبوعبدالله(عليه السلام): إنّما يؤمر بالمعروف و ينهى عن المنكر مؤمن فيتّعظ أو جاهل فيتعلّم فأمّا صاحب سوط أو سيف فلا.
«امام صادق(عليه السلام) فرمود: همانا آن كس امر به معروف و نهى از منكر مى شود اگر مؤمن است كه پند مى گيرد و اگر جاهل است كه ياد مى گيرد و اما نسبت به صاحب تازيانه و شمشير جاى امر به معروف و نهى از منكر نيست و نسبت او اثرى ندارد ولو آنكه با زور ضرب و جرح باشد بلكه جاى انكار منكر و دفع ظلم است».
6 ـ ابان بن تغلب از امام صادق(عليه السلام) نقل مى كند:
قال(عليه السلام) كان المسيح(عليه السلام) يقول:... وليكن أحدكم بمنزلة الطبيب المداوى إن رأى موضعا لداوئه و إلاّ أمسك.
«فرمود: حضرت مسيح پيوسته مى گفت: هر يك از شما بايد همانند طبيبى باشد كه اگر براى مداوا موضعى نيافت دست نگه مى دارد».
7 ـ امام صادق(عليه السلام) فرمود: إنما يأمر بالمعروف و ينهى عن المنكر من كانت فيه ثلاث خصال، عالم بما يأمر به تارك لما ينهى عنه عادل فيما يأمر عادل فيما ينهى رفيق فيما يأمر رفيق فيما ينهى».
«همانا آن كس كه امر به معروف و نهى از منكر مى كند سه ويژگى دارد، به آنچه كه امر مى كند عمل و از آنچه نهى مى كند بر حذر است در آنچه امر مى كند ميانه رو و از آنچه نهى مى كند عدالت محور است و در آنچه امر و نهى مى كند اهل رفق و خوش رفتارى است».
چنانكه ملاحظه گرديد لحن روايات كه بر بيان خير و رفتار همراه با رفق تأكيد مىورزد حكايت از آن دارد امر به معروف و نهى از منكر وظيفه اى خير خواهانه به شيوه اى پسنديده مى باشد و هيچ تناسبى با ضرب و شتم و... ندارد.
وجه سوّم: آيه شريفه (وَلِتَكُن مِنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ...).
از جمله وجوهى كه مى تواند به اثبات ادعاى ما كمك نمايد اين آيه است كه مى فرمايد: شما بايد امتى باشيد كه به خير دعوت مى كنند و أمر به معروف و نهى از منكر مى نمايند.
توضيح آنكه اوّلاً: چنانكه در پاورقى تفسير كشاف آمده است (يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر)تفسير (يدعون إلى الخير) است و دعوت به خير يعنى امر به معروف و نهى از منكر:
«فقد ذكر بعد العام فيها جميع ما يتناوله; إذ الخير المدعو إليه إمّا فعل مأمور أو ترك منهى لا يعدو واحداً من هذين».
«امر به معروف و نهى از منكر بعد از كلمه «خير» كه عام است جميع آنچه در گستره آن مى گنجد را بيان مى كند; چرا كه خيرى كه به آن دعوت مى كند يا فعلى است كه به آن امر شده و يا تركى است كه از آن نهى گرديده و بيش از آن نيست».
در مقابل، عده اى مانند زمخشرى در كشاف (يأمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر) را ذكر خاص بعد از عام مى داند و مى گويد اين دو، قسم خاصى از دعوت به خير است و ماده «دعو» در استعمالات قرآنى به معنى فراخواندن نداء، عبادت، آمده است و هيچ كجا به معنى ضرب و جرح نيامده و اگر امر به معروف عطف تفسيرى براى يدعون إلى الخير باشد نمى تواند بر معنايى مغاير با مفسر خود دلالت كند.
ثانياً: در فقره شريفه (ولتكن منكم) «من» يا همان طور كه ابوالفتوح رازى احتمال داده زائده است  و يا آن گونه كه زمخشرى در كشاف  گفته و در مجمع البيان آن را يكى از اقوال دانسته است بيانيه مى باشد. به هر حال نمى توانيم بگوييم «من» تبعيضيه است; چون اجماع علماى اسلام قائم است بر اينكه امر به معروف و نهى از منكر بر همه واجب است نه بر بعض خاص. حال يا وجوب عينى باشد و يا كفايى; بسيار بديهى است كه تكليف همگانى كه بر همه واجب گرديده است بايد به شكلى باشد كه همه بتوانند آن را انجام دهند و آنچه كه همه از عهده انجام آن بر مى آيند امر و نهى زبانى است نه امر و نهى به معنى ضرب و شتم.
وجه چهارم: وجه ديگر اين كه شيخ الطائفه در نهايه در مورد امر به معروف «يدى» كه يكى از مراحل مذكور براى امر و نهى است مى فرمايد:
«والأمر بالمعروف يكون باليد و اللسان: فإمّا باليد فهو أن يفعل المعروف و يجتنب المنكر على وجه يتأسى به الناس».
«امر به معروف بوسيله دست اين است كه فرد معروف را انجام و منكر را ترك نمايد به گونه اى كه مردم به او تأسى و اقتدا كنند».
ايشان بر خلاف آنچه در ذهن ماست كه امر به معروف يدى را بوسيله زدن با دست و يا استفاده از قدرت قابل تحقق مى دانيم آن را بوسيله عمل به معروف و دورى از منكر عملى مى داند  و اين نيز تأييد ديگرى است بر اينكه امر و نهى جز طلب فعلى و قولى چيز ديگرى را شامل نمى شود. بر اين اساس انجام كارهاى خوب امر به معروف است و ترك كارهاى بد نهى از منكر است.
و تمام اين امور در راستاى بقاى معروف بر معروفيت و منكر بر منكريت است. لذا به نظر مى رسد امر به معروف و نهى از منكر وظيفه اى عينى است نه كفايى و مربوط به مرحله امتثال هم نيست كه آيا فاعل منكر، منكر را ترك مى كند يا خير؟ به عبارت ديگر امر به معروف، امر به معروفى است كه امتثال نگرديده و نهى از منكر، نهى از منكرى است كه آورده نشده يعنى دفع منكر است نه رفع منكر و ادله اين دو متكفل امتثال شخص مورد خطاب نمى باشد بلكه مقصود از اين دو واجب بقاء معروفيت معروف و بقاء قبح و زشتى منكر در جامعه مى باشد كه اگر منكر زشتيش ثابت ماند و تمام جامعه آن را زشت دانستند ديگر كسى سراغ آن نخواهد رفت همان گونه كه خيلى از منكرات مانند شرب خمر چون قبح آن باقى مانده و جامعه آن را قبيح شمرده است ميليونها مسلمان هرگز لب به آن نيالوده اند. بنابراين امر به معروف و نهى از منكر عالى ترين ضامن اجراء احكام و سبب اصلاح جامعه و حفظ ارزشهاى جامعه و مانع تبدّل ارزش به ضد ارزش و بالعكس مى باشد.