موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی موسوی اردبیلی
فصل چهارم:
احكام تخلّى و دستشويى
انسان همانند خيلى از حيوانات ديگر بناچار بايد اضافه موادى را كه با خوردن و آشاميدن داخل شكم نموده و جذب بدنش نشده است از بدن به صورت ادرار و مدفوع خارج سازد. بديهى است تأخير در اين كار باعث از بين رفتن سلامتى انسان گشته و چه بسا او را به بيمارىهاى خطرناكى مبتلا سازد، لذا در پارهاى از روايات دستور داده شده كه هر گاه ادرار بر انسان فشار آورد بايد ادرار نمايد و از نگه داشتن آن خوددارى نمايد وگرنه مثانهاش دچار بيمارى مىگردد(1).
به راستى ـ چنان كه در برخى احاديث آمده است(2) ـ انسان با ديدن ادرار و مدفوع خويش كه تا ساعتى قبل به صورت مواد خوراكى و نوشيدنى لذيذ بوده و اكنون به اين حال متعفن در آمده، متوجه دو نكته اساسى مىشود:
1 ـ مواد خوراكى و نوشيدنى كه براى به دست آوردنش تلاش فراوان
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ مستدرك الوسائل،ج1،ص284،حديث4و5.
2 ـ وسائل الشيعه،ج1،ص333-335،حديث1 - 5.
(181)
مىنمود و توجهى به اين كه از چه راهى آنها را به دست آورده ـ از راه حلال يا حرام ـ نداشت، اكنون به صورتى در آمده كه بايد از آن اجتناب نمايد ولى گناه و معصيت حرامخوارى برايش باقى مانده است.
2 ـ تكبر و غرور و خودبزرگبينى انسان در اثر امورى وهمى و خيالى است وگرنه او موجودى است كه ابتدايش از مادهاى پست تشكيل شده و انتهايش جنازه و مردارى خواهد گشت و در اين ميان شكم او حامل مقدارى ادرار و مدفوع بيش نمىباشد.
به هر حال در قوانين اسلام در مورد دستشوئى نمودن و آدابى كه در رابطه با آن بايد مراعات گردد، احكام و مطالب ظريف و دقيقى وجود دارد كه بيانگر توجه ويژه اين آيين نسبت به همه عرصههاى زندگى انسان است.
به طور كلى امورى كه در اسلام در رابطه با دستشويى نمودن ذكر شده، بر سه قسم است:
الف ـ امورى كه لازم است رعايت شود
هنگام دستشويى نمودن موارد زير بايد رعايت شود:
1 ـ واجب است انسانِ مكلف عورت و شرمگاه خود را از كسانى كه مكلفند و يا بچه و ديوانهاى كه خوب و بد را مىفهمد، اگرچه با او مَحرم باشند، بپوشاند.
2 ـ بايد طرف جلوى بدن يعنى شكم، سينه و عورت رو به قبله يا پشت به قبله نباشد.
(182)
3 ـ از دستشويى كردن بر قبور مؤمنين كه بىاحترامى به آنهاست و هرجايى كه موجب بىاحترامى به يكى از مقدسات دين است و نيز در زمين و ملك كسى كه اجازه اين كار را نداده بايد پرهيز شود.
4 ـ بايد نسبت به پاك نمودن و تطهير محل ادرار و مدفوع پس از دستشويى نمودن اقدام نمود؛ در برخى روايات آمده آنان كه نسبت به اين امر توجه نمىكنند دچار عذاب قبر گشته و در قيامت دچار آن چنان رنج و ناراحتى مىگردند كه باعث رنجش ساير افرادى كه خود دچار عذاب و ناراحتى هستند مىشوند. در حديثى از حضرت باقر عليهالسلام نقل شده يكى از ويژگىهاى قوم لوط كه دچار عذاب الهى شدند اين بود كه خود را از مدفوع پاكيزه نگه نمىداشتند.(1)
به هر حال براى تميز كردن محل ادرار بايد از آب استفاده شود؛ اگر آب جارى يا كر باشد، چنانچه محل ادرار را يك مرتبه بشويد كافى است و اگر با آب قليل مثل آفتابه بخواهد خود را بشويد، بنابر احتياط واجب بايد دو مرتبه خود را بشويد و براى تميز كردن مخرج مدفوع مىتوان از دستمال پارچهاى، كاغذ، كلوخ و يا سنگ پاك و خشك استفاده نمود؛ كه البته بنابر احتياط واجب بايد تميز كردن با اين اشياء كمتر از سه مرتبه نباشد اگرچه با يك مرتبه يا دو مرتبه دستمال كشيدن محل پاكيزه شود، ولى با اين حال در سه مورد نمىتوان مخرج مدفوع را با غير آب پاك كرد، كه عبارتند از:
1 ـ هر گاه نجاست ديگرى مانند خون همراه مدفوع بيرون آيد.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ بحار الانوار،ج12،ص148،حديث1؛ و نيز ص152،حديث7.
(183)
2 ـ هر گاه نجاستى از خارج به مخرج مدفوع برسد، مثلاً با دست خونآلودش مخرج را نجس نمايد.
3 ـ هر گاه اطراف مخرج مدفوع بيش از اندازه آلوده به مدفوع باشد.
ناگفته نماند كه در غير اين سه مورد نيز بهتر است تميز نمودن مخرج مدفوع با آب باشد؛ و در اين صورت به مقدارى بايد شسته شود كه يقين نمايد چيزى از ذرات مدفوع باقى نمانده است ولى باقى ماندن بوى آن اشكال ندارد؛ و اگر در مرتبه اول طورى شسته شود كه ذرهاى از مدفوع باقى نماند، دوباره شستن لازم نيست.
ب ـ آنچه مستحب است مراعات شود
1 ـ پيش از نماز و پيش از خوابيدن و پس از محتلم شدن و بيرون آمدن منى ادرار نمايد.
2 ـ هنگام تخلّى جايى بنشيند كه كسى او را نبيند؛ امام صادق عليهالسلام مىفرمايد: يكى از خصلتها و اوصاف لقمان كه او را به حكمت مزيّن ساخت اين بود كه هرگز كسى او را هنگام دستشويى نمودن نديد.(1)
3 ـ موقع وارد شدن به مستراح ابتدا پاى چپ، و موقع بيرون آمدن ابتدا پاى راست خود را بگذارد.
4 ـ در حال تخلّى و دستشويى كردن سر خود را بپوشاند.
5 ـ در هنگام تخلّى سنگينى بدن را بر پاى چپ بيندازد.
6 ـ «استبراء» نمودن، و آن عمل مستحبى است براى مردها كه بعد از
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج1،ص305،حديث2.
(184)
بيرون آمدن ادرار براى پاكسازى مجراى ادرار انجام مىگردد، و بهترين شيوه انجام آن چنين است:
بعد از قطع شدن ادرار اگر مخرج مدفوع نجس شده اول آن را تطهير نموده، سپس سه مرتبه با انگشت ميانه دست چپ از مخرج مدفوع تا بيخ آلت كشيده بعد شست را روى آلت و انگشت پهلوى شست را زير آن گذاشته و سه مرتبه تا ختنه گاه كشيده و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهد.
كسانى كه اين عمل مستحبى را انجام مىدهند اگر بعد از پاكيزه كردن مخرج ادرار رطوبتى از مخرج ادرار آنها خارج شود و ندانند كه ادرار است يا چيز ديگر، آن رطوبت نجس نبوده و وضويى كه بعد از دستشويى رفتن گرفتهاند باطل نمىشود؛ اما اگر اين عمل را انجام ندادهاند و رطوبتى از آنها خارج شود كه ندانند چيست، حكم به نجس بودن آن رطوبت مىشود و بايد دوباره محل را آب كشيده و اگر وضويى گرفتهاند وضويشان هم باطل مىشود.
ج ـ آنچه مكروه است انجام گردد
1 ـ نشستن روبروى خورشيد و ماه، مگر اين كه عورت خود را با وسيلهاى بپوشاند.
2 ـ دستشويى نمودن روبروى باد، در جاده و خيابان و كوچه و هر جايى كه محل عبور و مرور است، روبروى درب خانه و زير درختى كه ميوه مىدهد.
(185)
3 ـ حرف زدن، چيز خوردن، توقف زياد و تطهير كردن با دست راست.
4 ـ ايستاده ادرار كردن و ادرار نمودن در زمين سفت و سوراخ جانوران و در آب، خصوصاً آب راكد و ايستاده.
5 ـ خوددارى كردن از ادرار و مدفوع در صورتى كه ضررى به انسان نمىرساند، و اگر به واسطه اين كار ضررى متوجه انسان مىشود جايز نيست.
در حديثى آمده است كه ابو حنيفه ـ يكى از علماى اهل سنت ـ به ديدار امام صادق عليهالسلام آمده بود، پس از مرخص شدن از خدمت آن حضرت چشمش به حضرت كاظم عليهالسلام كه پسر بچهاى بيش نبود افتاد، به او گفت: پسر جان! فرد غريب كه اهل اين شهر نيست براى قضاى حاجت كجا بايد برود؟ حضرت در جواب فرمود: «از حياط مسجد و جاى آب برداشتن نهرها و محل ريختن ميوههاى درختان و جايگاه فرود آمدن مسافران اجتناب كن و به طرف قبله قرار نگير و لباست را هنگام دستشوئى نمودن بالا بگير تا آلوده نگردد، آنگاه هر جا مىخواهى قضاى حاجت كن.»(1)
پرسش: آيا در هنگام استبراء و يا تطهير و تميز نمودن مخرج ادرار و مدفوع مىتوان رو به قبله يا پشت به قبله نشست؟
پاسخ: مانعى ندارد، هر چند بهتر است اين كار انجام نشود.
پرسش: آيا به خاطر ناچارى، مثلاً براى اين كه نامحرم ما را نبيند،
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج1،ص301،حديث1.
(186)
مىتوانيم هنگام تخلّى رو به قبله يا پشت به قبله بنشينيم؟
پاسخ: اگر تأخير در دستشويى كردن براى انسان ضرر و مشقت دارد، در اين صورت مانعى ندارد و به هر طرف كه مىتواند بنشيند؛ ولى اگر مىتواند هم رو به قبله بنشيند و هم پشت به قبله، احتياط مستحب آن است كه پشت به قبله بنشيند و از روبه قبله نشستن خوددارى نمايد.
پرسش: اگر كودكى براى دستشويى كردن رو به قبله يا پشت به قبله نشست وظيفه انسان چيست؟
پاسخ: در صورتى كه خودش چنين نشسته، جلوگيرى از او واجب نيست؛ ولى احتياط مستحب آن است كه بزرگترها كودك را هنگام تخلّى رو به قبله يا پشت به قبله ننشانند.
پرسش: اگر انسان شك كند كه مخرج ادرار يا مدفوع را تطهير كرده يا خير حكمش چيست؟
پاسخ: بايد تطهير نمايد، گرچه هميشه عادتش اين بوده كه بعد از دستشويى كردن فوراً خود را تطهير كند.
--------------------------------------------------------------------------------
1 ـ وسائل الشيعه،ج1،ص301،حديث1.
(187)
