موضوع: کتب استفتائی
مرجع: حضرت آیت الله العظمی وحید خراسانی
3- گنج
مسأله 1815- گنج مال گرانبهايى است كه در زمين يا درخت يا كوه يا ديوار يا مانند آن، ذخيره و پنهان شده باشد.
مسأله 1816- اگر انسان در زمينى كه ملك كسى نيست گنجى پيدا كند، چنانچه از گنجهاى قديمى است كه زمان بسيارى از پنهان شدن آن گذشته- به طورى كه عرفاً آن را بدون مالك بشمار مى‌آورند- مى‌تواند آن را به ملكيت خود درآورد، و در اين صورت اگر گنج از جنس طلا و نقرۀ سكه‌دار باشد، بايد خمس آن را بدهد و لازم نيست كه معامله با آن گنج در حال حاضر مرسوم باشد و اگر از جنس طلا يا نقرۀ سكه‌دار نباشد، در صورتى خمس آن لازم است كه به تنهايى يا با منفعتهاى ديگر از مخارج سالش زياد بيايد، و چنانچه گنج عرفاً بدون مالك به شمار نمى‌آيد (يا به اين جهت كه گنج قديمى نيست و مثلًا از چيزهايى است كه در عصر حاضر يا زمانهاى نزديك به آن مرسوم است يا به جهت اينكه در ظرفى قرار گرفته كه نشان مى‌دهد مدّت‌زمان بسيارى از پنهان شدن آن نگذشته) در اين صورت چنانچه نتواند صاحب آن را پيدا كند بايد آن را صدقه دهد، و صدقه به احتياط واجب بايد با اجازۀ مجتهد جامع‌الشرايط باشد.
مسأله 1817- نصاب گنج در طلاى سكه‌دار همچون نصاب طلا در زكات؛ يعنى بيست دينار شرعى، و در نقرۀ سكه‌دار همچون نصاب نقره در زكات؛ يعنى دويست درهم شرعى است، درباره تبديل اين وزنها به وزنهاى كنونى در مسأله 1904 و 1905 توضيح داده خواهد شد، و گنجى كه طلا و نقرۀ سكه‌دار نيست، خمس ندارد- مگر از باب منافع كسب كه در مسأله 1761 به بعد گذشت- هر چند احتياط مستحبّ آن است كه اگر قيمت آن به مقدار يكى از دو نصاب طلا و نقره برسد، خمس آن را بدهد.
مسأله 1818- اگر در زمينى كه از ديگرى خريده گنجى پيدا كند، مسأله دو صورت دارد:
صورت اوّل: گنج از گنجهاى قديمى نباشد، در اين صورت اگر احتمال دهد گنج مال كسى است كه قبلًا مالك زمين بوده، بايد به او اطلاع دهد و چنانچه بگويد مال من است آن را به او بدهد و لازم نيست نشانۀ آن را بگويد، همچنين اگر احتمال دهد مال يكى از كسانى است كه با اين زمين سر و كار داشته‌اند؛ همچون فرزند و خدمتكار مالك پيشين، بايد به آنها اطلاع دهد و چنانچه يكى از آنها بگويد كه مال من است بايد آن را به وى بدهد، و اگر مالك پيشين و هيچ يك از كسانى كه با اين زمين سر و كار داشته، نگويند كه اين گنج مال آنهاست، بايد به كسى كه پيش از آن مالك زمين بوده و كسانى كه در زمان او با زمين سر و كار داشته‌اند اطلاع دهد و به همين ترتيب به تمام مالكان پيشين و كسانى كه با زمين سر و كار داشته‌اند اطلاع دهد، چنانچه هيچ يك نگويند كه گنج مال آنها است، بايد آن را صدقه دهد و بنابر احتياط واجب در صدقه از مجتهد جامع الشرايط اجازه بگيرد.
صورت دوم: گنج از گنجهاى قديمى باشد، در اين صورت اگر نشانه‌اى در كار نباشد كه گنج به تازگى پنهان شده، و در نتيجه به طورى باشد كه عرفاً بدون مالك به شمار آيد مى‌تواند آن را به ملكيت خود درآورد كه در اين فرض اگر از جنس طلا و نقرۀ سكه‌دار باشد، بايد خمس آن را بدهد و چنانچه نشانه‌اى در كار باشد كه گنج به تازگى پنهان شده، بنابر احتياط واجب، بايد به ترتيبى كه در صورت اوّل گفته شده به مالكان پيشين و كسانى كه با زمين در ارتباط بوده‌اند خبر دهد، و چنانچه هيچ يك از آنها نگويند كه اين گنج مال آنها است، آن را صدقه داده و در صدقه از مجتهد جامع الشرايط اجازه بگيرد. مسأله 1819- در وجوب خمس گنج لازم نيست كه تمام مقدار نصاب را در يك جا پيدا كند، بلكه اگر در چند جا هم گنج پيدا كند كه بر روى هم به مقدار نصاب باشد، بايد خمس آن را بدهد، البتّه گنجهاى طلا و گنجهاى نقره به همديگر ضميمه نشده، بلكه هر دسته جداگانه محاسبه مى‌شوند، و اگر مقدارى گنج پيدا كند كه به مقدار نصاب نرسيده و پس از مصرف كردن يا از بين رفتن آن مقدارى ديگر پيدا كند كه به ضميمه مقدار مصرف شده به اندازۀ نصاب برسد خمس ندارد، بنابراين در وجوب خمس شرط است كه مقدار گنجهايى كه در يك يا چند جا و در يك يا چند زمان پيدا كرده و هنوز موجود است، به مقدار نصاب برسد.
مسأله 1820- اگر دو نفر گنجى پيدا كنند كه قيمت آن به مقدار نصاب برسد، ولى سهم هيچ يك از آنان به اين مقدار نباشد، لازم نيست خمس آن را بدهند.
مسأله 1821- اگر كسى حيوانى بخرد و در شكم آن مالى پيدا كند، چنانچه احتمال دهد كه مال فروشنده بوده و حيوان در زمانى كه ملك فروشنده بوده آن را بلعيده باشد، بايد به فروشنده خبر دهد، و اگر او بگويد كه مال من است، آن را به وى بدهد و نيازى نيست كه فروشنده نشانۀ آن را بگويد، و اگر فروشنده نگويد كه ملك من است يا احتمال ندهد كه حيوان در زمانى كه ملك فروشنده بوده آن را بلعيده باشد، مى‌تواند آن را به ملكيت خود درآورد، كه در اين صورت، همانند منافع كسب او مى‌باشد (كه احكام آن در مسأله 1761 به بعد گذشت)، بنابراين اگر حيوانى را خريده كه مثلًا از جنس چهارپايان يا از ماهى‌هاى پرورشى است، چون اين احتمال وجود دارد كه در زمانى كه فروشنده مالك اين حيوان بوده، آن مال را بلعيده باشد، بايد به فروشنده خبر دهد، ولى اگر ماهى دريا يا رودخانه را خريده چون احتمال نمى‌دهد پس از صيد، آن مال را بلعيده باشد، نيازى نيست كه به فروشنده خبر دهد بلكه مى‌تواند آن را به ملكيت خود درآورد كه در اين صورت همچون منافع كسب خواهد بود.
